Καφέ Ψ σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη : Ψυχοσωματικά: Συμπτώσεις η συμπτώματα;

Ψυχοσωματικά: Συμπτώσεις η συμπτώματα; 

Αθήνα: Λεξικοπωλείο, 2/2/18.                                                       Θεσσαλονίκη: ΕΝΕΚΕΝ, 2/3/18

Θυμήσου, σώμα...

Σώμα, θυμήσου όχι μόνο το πόσο αγαπήθηκες,

όχι μονάχα τα κρεββάτια όπου πλάγιασες,

αλλά κ' εκείνες τες επιθυμίες

που για σένα γυάλιζαν μες στα μάτια φανερά,

κ' ετρέμανε μες στη φωνή

και κάποιο τυχαίον εμπόδιο τες ματαίωσε.

Τώρα που είναι όλα πια μέσα στο παρελθόν,

μοιάζει σχεδόν και στες επιθυμίες εκείνες σαν να δόθηκες

πώς γυάλιζαν, θυμήσου,

μες στα μάτια που σε κύτταζαν.

πώς έτρεμαν μες στη φωνή, για σε, θυμήσου, σώμα.

Κωνσταντίνος Π. Καβάφης (1918)

ΕΝΕΚΕΝ Θεσσαλονίκης

Λεξικοπωλείο, Αθήνα

Καλησπέρα σας,

Σήμερα το καφέ ψ θα βουτήξει στα βαθιά νερά των ψυχοσωματικών συμπτωμάτων. Ένα θέμα παλιό όσο ο άνθρωπος. Αλλά πάντα επίκαιρο, πάντα ελκυστικό. Και πάντα μυστηριώδες!

Μυστηριώδες, ναι. Όσο θα παραμένει ανεξερεύνητη (και μη εντοπισμένη βιολογικά), από την δήθεν παντοδύναμη επιστήμη, η λεπτή γραμμή που ενώνει, που συνδέει την ψυχή με το σώμα, η ψυχοσωματική υπόθεση θα συγκλονίζει τον άνθρωπο και θα τον ωθεί σε σκέψη, έρευνα και μελέτη.

Υπάρχει ένα αναθηματικό ανάγλυφο του 4ου π.Χ. αιώνα όπου αναπαρίστανται ο Ασκληπιός και η Υγεία που επισκέπτονται μια πάσχουσα γυναίκα. Πρόκειται για μια αναπαράσταση της θεραπευτικής τεχνικής της εγκοίμησης, κατά την οποία ο ασθενής ερχόταν να κοιμηθεί στον ιερό χώρο και να δει ένα αποκαλυπτικό όνειρο.  Η ερμηνεία του ονείρου αποκαλύπτει τους λόγους και τη φύση της πάθησης, επιτρέποντας επίσης τη θεραπεία της.

Έκτοτε η ψυχοσωματική σκέψη γύρω από την υγεία και την ασθένεια  εκφράστηκε μέσα από πολλές και διαφορετικές απόψεις, επηρεαζόμενες από φιλοσοφικά ρεύματα.

Η ψυχανάλυση ρίζωσε ακριβώς πάνω στο μυστήριο αυτό και προσπάθησε να το πλησιάσει με τον δικό της μοναδικό τρόπο. Με την πεποίθηση, όπως το είχε τοποθετήσει σε εμφανές σημείο ο Freud από το 1905, ότι ο ψυχισμός χτίζεται πάνω στη βιολογική και ψυχοκινητική ανάπτυξη.

Γνωρίζουμε ήδη πολλά για τις εκκρίσεις των ορμονών και το δρόμο που ακολουθούν υπακούοντας στις διαταγές του εγκεφάλου και του κεντρικού νευρικού συστήματος.

Ξέρουμε πως οι Ορμόνες είναι χημικές ουσίες που παράγονται στον οργανισμό, κυκλοφορούν στο αίμα και έχουν ειδική ρυθμιστική δράση. Πως παίρνουν ενεργό ρόλο στη δραστηριότητα των κυττάρων και των οργάνων του σώματος.

Οι ορμόνες συμμετέχουν στη διαδικασία μεταβίβασης του σήματος αλληλ-επιδρώντας με τα κύτταρα - στόχους  μέσω ειδικών υποδοχέων.

Οι ορμόνες μαζί με το νευρικό σύστημα ρυθμίζουν τη λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού. Η παρουσία ή η απουσία τους επηρεάζει τον μεταβολισμό, την εμφάνιση του ανθρώπου και τη συμπεριφορά του. Το νευρικό σύστημα είναι υπεύθυνο για τη γρήγορη ρύθμιση, ενώ οι ενδοκρινείς αδένες για τη ρύθμιση αλλαγών που απαιτούν περισσότερο χρόνο.

Ένα παράδειγμα: Μια γνωστή μας ορμόνη είναι η αδρεναλίνη.

Η αδρεναλίνη βοηθά τον οργανισμό να κινητοποιήσει όλες τις πηγές ενέργειάς του, σε περιπτώσεις έντονης δραστηριότητας, διεγείροντας το συμπαθητικό νευρικό σύστημα για επείγουσα ενέργεια κατά τη λεγόμενη "αντίδραση μάχης ή φυγής".

Έτσι, οι απολήξεις των νευρικών ινών του συμπαθητικού νευρικού συστήματος, εκκρίνουν τη νοραδρεναλίνη και τα επινεφρίδια την επινεφρίνη ή αδρεναλίνη. Οι ουσίες αυτές ενεργοποιούν υποδοχείς αγγείων και άλλων οργάνων, προετοιμάζοντας την καρδιά και τους μυς για δράση.

Όταν ο οργανισμός βρίσκεται σε κατάσταση υπερέντασης και στρες, χάρη στην αδρεναλίνη και την νοραδρεναλίνη προκαλείται αύξηση του ποσού της γλυκόζης στο αίμα, διαστολή των βρόγχων, επιτάχυνση των παλμών της καρδιάς, αύξηση της πίεσης του αίματος, συστολή των αγγείων του πεπτικού συστήματος και του δέρματος, διαστολή της κόρης του ματιού, ανόρθωση των τριχών κ.α.

Η επιστήμη μας τα διδάσκει καλά όλα αυτά. Εκείνο όμως που αγνοούμε είναι το λεπτό σημείο του περιβόητου «μηνύματος».

ΕΝΕΚΕΝ

Πώς το στρες, ή το συναίσθημα, η έκπληξη, ο φόβος, η τρομάρα, η ντροπή, η ερωτική έλξη, ο θυμός, η ανία, η πλήξη, η αηδία,  πώς όλα αυτά δίνουν το σινιάλο στον εγκέφαλο για να ενεργοποιηθεί η διαδικασία παραγωγής ορμονών με άμεσο αποτέλεσμα όπως λέγαμε πριν; Ποιος βιολογικός μηχανισμός το επιτρέπει; Και πώς γίνεται τεχνικά;

Αυτά τα ερωτήματα είναι αναπάντητα.

Πάντως, χωρίς να θέλω να σας απογοητεύσω, μην περιμένετε να ανακαλυφθεί σύντομα η

βιολογική εξήγηση των ψυχοσωματικών αντιδράσεων και διαταραχών. Οι επιστήμονες θεωρούν και ελπίζουν πως ίσως (μόνον ίσως!) ο επόμενος αιώνας να σφραγιστεί από μια τέτοια αποκάλυψη.

Έτσι, θα καταλάβει ο φτωχός ανθρώπινος νους τι ακριβώς συμβαίνει όταν ένα συναίσθημα, ή μια δεδομένη ψυχική κατάσταση προκαλεί άμεση σωματική αντίδραση.

Προς το παρόν, όπως είπαμε, ξέρουμε μόνο τον δρόμο που ακολουθεί η χημεία στο σώμα μας, αγνοούμε όμως παντελώς το λεπτό σημείο που συνδέει το συναίσθημα και τις ψυχικές κινήσεις με την ενεργοποίηση του βιοχημικού σωματικού συστήματος.

Το αποτέλεσμα το βλέπουμε, το νιώθουμε, το βιώνουμε, το παρατηρούμε, συνήθως με έκπληξη.

Καθώς επίσης εκπλησσόμαστε όταν απουσιάζει.

«Ψεύδεστε ανερυθρίαστα!» Θα πούμε σε κάποιον που λέει ένα χοντρό ψέμα ενώ καμιά σωματική αντίδραση δεν είναι εμφανής πάνω του.

Το λέμε διότι γνωρίζουμε καλά από την εμπειρία ζωής πως καμία ψυχική κίνηση δεν γίνεται δίχως τον αντίκτυπό της στο ανθρώπινο σώμα. Στο ορατό αλλά και στο αόρατο σώμα. Στην σάρκα και στην ψυχή όπως στην επιδερμίδα και στα σπλάχνα.

Θα ήθελα να κάνω κάποιες διευκρινήσεις για τον όρο «ψυχοσωματικά» που ακούμε όλο και περισσότερο στην καθημερινότητα. Με τον όρο αυτόν χαρακτηρίζουμε κάποια διαταραχή ή κάποιο πρόβλημα που εμφανίζεται στο σώμα και που θεωρούμε πως έχει την πηγή του στον ψυχικό κόσμο του ατόμου.

Είναι πια σπάνιο, ακόμα και για την κλασική δυτική ιατρική, να μην αναγνωρίζει σε κάθε σωματικό νόσημα την ευθύνη της ψυχικής κατάστασης  του ασθενούς.

Βέβαια, η βεντάλια των σωματικών προβλημάτων που συνδέονται με την ψυχική κατάσταση του ατόμου έχει τεράστιο εύρος,  μια ποικιλία νοσημάτων από τα πιο ελαφρά και αβλαβή έως τα πιο βαριά και θανατηφόρα.

Ας αρχίσουμε με την πρώτη κατηγορία τα αβλαβή ψυχοσωματικά συμπτώματα:

Τα συνηθέστερα ψυχοσωματικά συμπτώματα τα ξέρει ήδη όλος ο κόσμος. Ημικρανίες, προβλήματα στο στομάχι και το έντερο (μιλάμε για σύνδρομο του ευερέθιστου εντέρου), δερματικές ενοχλήσεις (έκζεμα, επίμονος κνησμός, ερυθρότητα του δέρματος, σπυράκια) και το καρδιαγγειακό μας σύστημα (ταχυκαρδίες, έκτακτες συστολές, αύξηση της αρτηριακής πίεσης).

Και επειδή ακριβώς όλοι μιλούν πια για ψυχοσωματικά, οι ενοχλήσεις, από φόβο μην τυχόν και αποκαλυφθεί η πονηριά τους, γίνονται εκείνες (οι ενοχλήσεις) όλο και πιο σπάνιες και πρωτότυπες, ώστε να αποπροσανατολίζουν τον άνθρωπο και να τον ανησυχούν, αφού τελικά αυτός είναι ο στόχος τους.

Πολλοί γιατροί πια θεωρούν πως αρκετά συχνά οι σεξουαλικές δυσλειτουργίες των δύο φύλων (στυτική δυσλειτουργία, πόνος κατά την επαφή) ή και συμπτώματα στο ουρολογικό-αναπαραγωγικό σύστημα, ακόμη και η αδυναμία εγκυμοσύνης,  θεωρείται πως είναι πολύ πιθανό να έχουν ψυχοσωματική βάση. Πρόκειται για θέματα που, στην εποχή μας, συχνά εμφανίζεται στις ψυχοθεραπείες.

Επίσης ψυχοσωματικές ενοχλήσεις μπορεί να παρουσιαστούν ακόμη και σε μικρή ηλικία. Τα παιδιά που βιώνουν έντονο στρες ή θλίψη μπορεί να έχουν ενούρηση κατά τη διάρκεια της νύχτας, δυσκολία και εφιάλτες στον ύπνο. Ή πονόκοιλο και τάση για εμετό το πρωί, πριν το σχολείο. Οι παιδοψυχίατροι διηγούνται πολλά τέτοια περιστατικά, και προσπαθούν να εξηγήσουν στους γονείς πως υπάρχει ψυχικό μήνυμα πίσω από το σύμπτωμα και πως δεν πρόκειται για εκβιαστική ή για κατά φαντασίαν ασθένεια.

Όχι, όταν συμβαίνουν τέτοια συμπτώματα, δεν είμαστε κατά φαντασίαν ασθενείς. Ο πόνος στην κοιλιά, η δύσπνοια, το τρέμουλο ή η ταχυκαρδία είναι απολύτως αληθινά. Μας κάνουν να διπλωνόμαστε στα δύο, μας τρομάζουν, μας δυσκολεύουν τη ζωή. Πρόκειται για συμπτώματα με «σάρκα και οστά» που προκαλούν αληθινή δυσφορία και γίνονται αιτία επισκέψεων σε γιατρούς διαφόρων ειδικοτήτων.

Συχνά, όμως, το αίτιο που τα προκαλεί δεν εντοπίζεται ούτε στην κοιλιά ούτε στους πνεύμονες ούτε στα χέρια ή την καρδιά. Όλες οι εξετάσεις βγαίνουν καθαρές. Ο παθολόγος, ο καρδιολόγος, ο γαστρεντερολόγος ή ο πνευμονολόγος δεν εντοπίζουν παθολογικά αίτια που να εξηγούν αυτά τα συμπτώματα.

Τότε τι μπορεί να φταίει; Η απάντηση πιθανότατα κρύβεται στη σφαίρα των συναισθημάτων μας. «Είναι ψυχολογικό», ακούμε είτε από τον γιατρό είτε από φίλους στους οποίους εκμυστηρευόμαστε το πρόβλημά μας.

Ο όρος «ψυχοσωματικό», ωστόσο, περιγράφει με μεγαλύτερη ακρίβεια αυτό που μας συμβαίνει. Είμαστε παραλήπτες ενός μηνύματος που μας στέλνει το ίδιο μας το σώμα για να στρέψει την προσοχή μας σε κάποια συναισθηματική εκκρεμότητα την οποία έχουμε απωθήσει και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο βρίσκει έναν άλλον τρόπο να κάνει την εμφάνισή της. 

Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν τα πιο βαριά νοσήματα, πιο περίπλοκα, που μπορούν να αποβούν έως και θανατηφόρα.

Στην εποχή μας, η ιατρική θεωρεί ότι ο ψυχολογικός παράγοντας μπορεί να συμβάλλει άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο στην εμφάνιση ή την επιδείνωση σοβαρών ασθενειών, όπως τα καρδιαγγειακά, τα αυτοάνοσα (λύκος, ρευματοειδής αρθρίτιδα), ακόμη και ο καρκίνος.

Τονίζεται πάντα, βέβαια, ότι στην περίπτωση αυτών των νόσων η ψυχική φόρτιση ή η αποδιοργάνωση δεν θεωρείται ο αποκλειστικός υπεύθυνος. Η κληρονομικότητα, η προδιάθεση του ατόμου και ο τρόπος ζωής αποτελούν πολύ σημαντικούς παράγοντες στην εκδήλωση αυτών των νόσων.

Τα συναισθήματά μας επηρεάζουν κάθε κύτταρο του σώματός μας και όχι μόνο τις σκέψεις και τη διάθεσή μας. Όλοι μας έχουμε νιώσει το σώμα μας «βαρύ» όταν είμαστε στενοχωρημένοι ή έχουμε αισθανθεί την καρδιά μας να «χτυπά τρελά» και το στομάχι μας να «δένεται κόμπος» όταν έχουμε στρες. Πρόκειται για απλά παραδείγματα του γεγονότος πως η ψυχική μας κατάσταση επηρεάζει το σώμα μας. 

Από την άλλη μεριά και η κατάσταση του σώματός μας επηρεάζει την ψυχική μας διάθεση. Όταν είμαστε άρρωστοι, πέφτει η διάθεσή μας, γεγονός που με τη σειρά του μπορεί να χειροτερέψει την πορεία της νόσου, προκαλώντας έναν φαύλο κύκλο όπου ο ψυχολογικός παράγοντας μπορεί να οδηγήσει στην επιδείνωση μιας ασθένειας ή ακόμη και να παρεμποδίσει την ομαλή εξέλιξη μιας θεραπείας και την ανταπόκριση του ασθενούς σε αυτήν.

Επομένως, καταλήγουμε να δεχθούμε δίχως αμφιβολίες πια πως το σώμα και η ψυχή δεν αποτελούν δύο ανεξάρτητες οντότητες, αλλά επηρεάζουν το ένα το άλλο, σε μια διαρκή αλληλεπίδραση. 

Υπάρχουν στη γλώσσα μας πολλές κουβέντες που χρησιμοποιούμε μεταφορικά μα που δημιουργήθηκαν ακριβώς με τη συνειδητοποίηση πως ό,τι κινείται στον χώρο της ψυχής μας βρίσκει έκφραση στο σώμα μας.

Ποιες εκφράσεις της καθημερινής γλώσσας σάς έρχονται στο νου και που παραπέμπουν σε ψυχοσωματική αντίδραση, του τύπου «ψεύδομαι ανερυθρίαστα»… ή ακόμα «με πρήζουν αυτά τα θέματα»;

Ανάγνωση των 2 διηγημάτων.

1.     Διήγημα 1ο:  
      Η ΣΥΜΠΤΩΣΗ

Μαρία Μπρανίδου
στο Λεξικοπωλείο

Η ανυπομονησία είναι μεταδοτική! Απ’ το πρωί, ανήσυχοι όλοι μας, κυκλοφορούμε νευρικά στο σπίτι λες και θα υποδεχθούμε τον πάπα.

Περιμένουμε τον Ολιβιέ! Στις δύο.

Η μαμά πρόλαβε και φόρεσε το κολιέ της, έσιαξε τον κότσο της και έριξε μια τελευταία ματιά στο τραπέζι. Όλα άψογα,  συμμετρικά, στη θέση τους.

Ο μπαμπάς, γραβατωμένος, έφερε το κρασί από το υπόγειο και το ξεβούλωσε για να ανασάνει.

Ως κι ο αδερφός μου αποφάσισε σήμερα να θυσιάσει τον πρωινό κυριακάτικο ύπνο του για να είναι μαζί μας στο γεύμα. Νομίζω πως μάλλον τον συμπαθεί, αν και με διαμετρικά αντίθετα ενδιαφέροντα: Ο ένας εκκολαπτόμενος καλλιτέχνης, ο άλλος φοιτητής επιστήμονας. Για να τον υποδεχτεί, ο σκανταλιάρης αδερφός μου αντέγραψε κι  έμαθε στα γαλλικά τη μετάφραση της πρότασης «Γεια σου μεγάλε, Γάλλε παπαγάλε».

Χτύπησε το κουδούνι ακριβώς στην ώρα του.  Έτρεξα με χτυποκάρδι.

Τέλειος! Όπως πάντα. Κομψός, όπως πάντα. Ωραίος! Όπως πάντα. Χαμογελαστός! Όπως πάντα. Μ’ αρέσει! Όπως πάντα! Με λουλούδια, όπως ποτέ!

Η ηθοποιός Μαρία Μπρανίδου διαβάζει
το διήγημα Η Σύμπτωση

Δεν ήταν η πρώτη φορά που ερχόταν σπίτι μας. Του άρεσε να περνάει (καμιά φορά χωρίς προειδοποίηση) για ένα καφεδάκι, το φραπέ προτιμούσε, και να ανεβαίνουμε στο δωμάτιό μου να ακούμε μουσική ή να βλέπουμε ταινίες και να χαζεύουμε με τις ώρες τα βιβλία μου.

Αυτό έγινε αρκετές φορές από τότε που γνωριστήκαμε. Σήμερα όμως είναι αλλιώς, νιώθω πως είναι η μεγάλη μέρα!

Επίσημα καλεσμένος για φαγητό, από τη μαμά! Δεν ξέρω γιατί, είμαι αναστατωμένη όχι για την επισημότητα, αλλά να, έχω κακό προαίσθημα. Κάτι δεν μου ταιριάζει,  ένα απροσδιόριστο σύννεφο σκιάζει την χαρά μου, μια μουτζούρα που προσπαθώ να σβήσω, να μην την σκέφτομαι.

Άλλωστε, για να είμαι ειλικρινής, ξαφνιάστηκα όταν δέχτηκε να ρθει, Κυριακή μεσημέρι, για φαγητό. Με παραξένεψε, γιατί, ναι μεν, τον νιώθω ζεστό μαζί μου,  αλλά συγχρόνως απόμακρο, συχνά προβληματισμένο, δεν ξέρω αν πραγματικά είναι ερωτευμένος. Εγώ είμαι! Πολύ! Και θα ήθελα να είναι και εκείνος! Πολύ!

Περάσαμε στο σαλόνι. Η μαμά έτρεξε να φέρει βάζο για τα λουλούδια, ο μπαμπάς τον

Μαργαρίτα Μάνθου
στο ΕΝΕΚΕΝ

ρώτησε αν θέλει να πιει κάτι.

«Ενά ουζό, παγακαλώ, με πάγο, η τσιπουγό, ό,τι έχετε!» 

Ήταν τόσο γλυκούλης με την γαλλική προφορά του. Με μια φωνή βαθιά, αντρίκια, αγαπημένη, μα που, μερικές φορές, μου φαινόταν τόσο ξένη, λες και η προφορά που με γοήτευε να μου θύμιζε πως άδικα πασχίζω, δύσκολα θα γίνει κάποτε δικός μου.

Μετά τις πρώτες αναπόφευκτες κουβέντες για την κρίση, για την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα και στη Γαλλία, για τον καιρό που φέτος δεν έλεγε να καλοκαιριάσει,  ήρθε επιτέλους το ψητό στο τραπέζι και σηκωθήκαμε να πάρουμε θέσεις γύρω του. Μοσχομύρισε το δωμάτιο οικογενειακή κυριακάτικη συνεύρεση.

Οι πρώτες μπουκιές  συνοδεύτηκαν από επιφωνήματα θαυμασμού.

-Μπραβό μαντάμ τρεζ εξαιρετίκ,  λέει εκείνος με χιούμορ και ο αδερφός μου βρήκε την ευκαιρία να του ξεφουρνίσει αστειευόμενος την πρόποση που του είχε ετοιμάσει.

Γελάσαμε όλοι τρανταχτά.  

Μετά επιστρέψαμε με όρεξη στα μαχαιροπίρουνα.

Αλλά, τότε ακριβώς, έπεσε και το πρώτο φτάρνισμα που ακούστηκε με πάταγο λες και κάποιος έριξε ρουκέτα.

Εγώ ανατρίχιασα, το ένιωσα σαν σινιάλο, σαν σημάδι πως πλησίαζε η καταστροφή.

Βγάζοντας χαρτομάντηλο ζήτησε συγγνώμη και μου έριξε συγχρόνως ένα απεγνωσμένο βλέμμα.

Το συνάχι τον ταλαιπωρεί άσχημα εδώ και καιρό. Νομίζω άλλωστε, πως έτσι, συναχωμένο τον γνώρισα. Είναι αλλεργικό, μου είχε πει, και πως του εμφανίζεται ξαφνικά. Στα καλά καθούμενα, ανοίγει μια βρύση στη μύτη του που δεν σταματάει με τίποτα. Φυσικά είναι άβολο και δυσάρεστο, κυρίως για κείνον, εννοείται, αλλά βλέπω πώς τον φέρνει σε δύσκολη θέση με τους άλλους γύρω του.

Τις προάλλες, είμασταν μαζί στο δωμάτιό του, ξαπλωμένοι κι αγκαλιασμένοι στο χαλί, βλέπαμε ταινία στον υπολογιστή του. Ξαφνικά, τραντάζεται από απανωτά φτερνίσματα και ξεδιπλώνεται όλο το γνωστό σκηνικό βρύσης και χαρτομάντηλων. Ο κακομοίρης, παιδεύτηκε, σταματήσαμε την προβολή, ανάψαμε τσιγάρο, πιάσαμε κουβέντα για τις αλλεργίες, για τη γύρη των φυτών την άνοιξη, τις ερεθιστικές μυρωδιές και τα πιπεράτα αρώματα… Σε λίγο συνήλθε, επιστρέψαμε στην ταινία, την είδαμε όμορφα ως το τέλος, εκείνος όμως, το ένιωθα, πως ήταν κουρασμένος. Κοιμήθηκε σαν το πουλάκι στην αγκαλιά μου, αφού μου υποσχέθηκε πως ήδη την επομένη θα έκλεινε ραντεβού στον οριλά.

Το ψητό αποδείχτηκε όντως, θεσπέσιο. Η δε σπεσιαλιτέ της μαμάς, η ρωσική σαλάτα, αποθεώθηκε. Μάθαμε από τον καλεσμένο μας πως στη Γαλλία την αποκαλούν Μασεντουάν, κάτι που ευχαρίστησε τον μπαμπά που υπερηφανεύτηκε για τις Μακεδονίτικες ρίζες του.

Όμως την ώρα που σηκώθηκε η μαμά να σερβίρει μερικές ξεροψημένες σκορδάτες πατάτες το συνάχι επανήλθε δριμύτερο. 

Ρουφώντας τη μύτη του και χρησιμοποιώντας το ένα μετά το άλλο τα χαρτομάντηλα, ψέλλιζε συνεχόμενα συγγνώμη, ως που στο τέλος με αλλοιωμένο πρόσωπο από τις μύξες και τα δάκρυα, του ξέφυγε ένα excusez-moi!

Πλημύρισε η ψυχή μου τρυφερότητα! Το μωρό μου! Έλπισε πως μιλώντας τη μητρική γλώσσα του θα ξόρκιζε το διάολο που του γαργαλάει τη μύτη και τον ντροπιάζει στα μάτια μου και στα μάτια ολόκληρης της οικογένειάς μου.

Είμασταν όμως όλοι καθησυχαστικοί παρότι  αναστατωμένοι. Δεν ξέραμε πώς να τον βοηθήσουμε. Η μαμά άνοιξε το παράθυρο να μπει καθαρός αέρας, ο αδερφός μου έβαλε να ακούσουμε ένα δίσκο του Μπρασένς, ο μπαμπάς ήρεμος ξαναγέμισε τα ποτήρια.

Εγώ ήθελα να τον ρωτήσω πώς πήγε το ραντεβού στο ωτορινολαρυγγολόγο αλλά θεώρησα πως δεν ήταν κατάλληλη η στιγμή. Θα πρέπει όμως, σκέφτηκα, να ασχοληθούμε σοβαρά με το θέμα. Δε γίνεται να δηλητηριάζεται έτσι η ζωή του! Θα υπάρχει διάγνωση και θεραπεία, δεν μπορεί! Πρέπει να βρει τι έχει και να ακολουθήσει την κατάλληλη αγωγή. Είμαι σίγουρη πως υπάρχει φάρμακο, τι στο καλό; Τόσες έρευνες γίνονται, δεν μπορεί οι αλλεργίες, τα φυτά και τα λουλούδια της άνοιξης να βασανίζουν τον πολιτισμένο κόσμο. Αύριο κιόλας θα τον πιέσω να ξεκινήσουμε μαζί. Θα τη βρούμε την άκρη, θα το κλείσουμε το βρυσάκι του, θα απαλλαγεί από τα συνάχια και τις βλακείες. Έστω με αντιβίωση, έστω με αντι-ισταμινικά ή με εμβόλιο, με κάτι τέλος πάντων.

Εκτός κι αν πρόκειται για ανατομικό πρόβλημα που θα επιβαλλόταν εγχείρηση,  κάτι βέβαια που απεύχομαι. Τόσα έχουμε ακούσει για στραβό ή ελαττωματικό διάφραγμα, μα, όπως και νάχει, θα λυθεί το θέμα. Κι αν χρειαστούν χρήματα, στην ανάγκη, είμαι σίγουρη πως οι γονείς μου θα βοηθήσουν.

Ούτε ο καθαρός αέρας ούτε ο Μπρασένς ούτε το παλαιωμένο κρασί κατάφεραν τη γαλήνη. Τα φτερνίσματα συνεχίζονταν, αν και όλοι πια προσποιούμασταν πως δεν δίνουμε σημασία στα ηχητικά παράσιτα. Η πιατέλα του ψητού είχε μισο-αδειάσει, η ρωσική ήταν παρελθόν, τα τυριά και οι σαλάτες περίμεναν τη σειρά τους. Τα μαχαιροπήρουνα είχαν  σχεδόν ξαναβρεί τον ρυθμό τους. Τότε έσκασε η βόμβα.

Σηκώθηκε σαν κατηγορούμενος σε απολογία.

-Λυπάμαι, πγέπει να φύγκω.

Το είπε τόσο αποφασιστικά που κανείς δεν πρόφτασε να αρθρώσει λέξη. Σε δυο λεπτά ήταν

Η ψυχολόγος Μαργαρίτα Μάνθου
στο ΕΝΕΚΕΝ, διαβάζει το διήγημα
Η Σύμπτωση

στην πόρτα. Σε τρία είχε βγει απ’ το σπίτι.

Τι να λέω τώρα… Επιστρέψαμε αμίλητοι στο φαγητό μας. Μόνο ο αδερφός μου, πήγε κι άλλαξε τη μουσική, έβαλε κάτι σε τζαζ. Και μάλλον αυτό βοήθησε να συνεχίσουμε σιωπηλά.

Στο τέλος ο μπαμπάς άναψε τσιγάρο και λέει:

-Νομίζω πως κάτι σοβαρό του συμβαίνει. Δεν είναι φυσιολογικό. Τι λένε οι γιατροί;

Σήκωσα τους ώμους. Δεν ήξερα. Ήξερα μόνο πως ανησυχούσα πολύ. Για κείνον. Και για μας.

Μισή ώρα αργότερα, το  σπίτι δεν με χωρούσε. Βγήκα να περπατήσω με βαριά καρδιά. Σκεφτόμουν μόνον αρνητικά πράγματα. Πως πάσχει από μια βαριά ασθένεια ή πως θα χρειαστεί ισχυρή φαρμακευτική αγωγή η ακόμα και καμιά επικίνδυνη επέμβαση. Τι κρίμα! Ένα τέτοιο τιποτένιο, συνηθισμένο πρόβλημα, σαν το συνάχι, να δημιουργεί τόση αναστάτωση, τόση δυσκολία! Και κοίτα σύμπτωση! Δες στραβωμάρα! Να τον βρει σήμερα, που ερχόταν στους γονείς μου, σήμερα που είμασταν όλοι τόσο χαρούμενοι!

Για να χαλαρώσω σκεφτόμουν πώς θα οργανωθούμε. Θα επιστρατεύσω όλες τις γνωριμίες μας με γιατρούς και νοσοκόμους, ίσως μάλιστα να υπάρχει και ειδικευμένη κλινική για αντίστοιχες ασθένειες. Θα χρησιμοποιήσω και την τεχνολογία. Θα γκουγκλάρω «αλλεργικό συνάχι» και θα…

Πριν τελειώσω τη σκέψη μου, τον είδα. Έξω, στο αγαπημένο του καφέ, δίπλα στο πάρκο, μόνο, ήρεμο, ένα κλειστό βιβλίο στο τραπεζάκι, δίπλα το κινητό του, πότε πότε πληκτρολογεί κάτι. Πετάρισε η καρδιά μου. Μα μια αυθόρμητη, ανεξήγητη δύναμη με έσπρωξε να κρυφτώ, να μην τον πλησιάσω, να μη φανερωθώ μπροστά του.

Ευτυχώς δεν με είδε. Με τρόπο μπήκα στο εσωτερικό και κάθισα να τον παρατηρώ από το τζάμι, αόρατη. Πάνω από μισή, ίσως και μια ώρα.

Κι ακούστε τώρα το περίεργο: Ούτε μια φορά δεν φταρνίστηκε, δεν σκούπισε μύτη, δεν έβγαλε μαντήλια. Καθόταν και σημείωνε, σκεφτικός αλλά ήρεμος! Και στεγνός!

Ανακουφίστηκα. Έβγαλα το κινητό μου, λαχταρούσα να βρεθώ κοντά του! Μα πριν τον καλέσω μπήκα στην εφαρμογή «πλησιέστερα φαρμακεία» για να διαπιστώσω πως διημέρευε το διπλανό!

Λύθηκε λοιπόν το μυστήριο! Προφανώς εκεί, είχε βρει ο φουκαράς αντίδοτο, θαυματουργό, έστω και προσωρινό.

2.     Διήγημα 2ο:  
      ΤΟ ΣΥΜΠΤΩΜΑ

Ο ηθοποιός Μιχάλης Βάλβης
στο Λεξικοπωλείο

Αγαπητέ κύριε,

Δεν γνωριζόμαστε, αλλά ελπίζω να ιδωθούμε σύντομα.

Συγχωρείστε τα ελληνικά μου που δεν είναι τέλεια, και η αυτόματη μετάφραση δίνει συχνά λανθασμένο αποτέλεσμα. Θέλω να σας διηγηθώ ένα περιστατικό που με συγκλόνισε και με αναγκάζει να σκεφτώ πως βρίσκομαι σε πολύ δύσκολο δρόμο.

Σήμερα το μεσημέρι στις δυο ήμουν καλεσμένος για φαγητό στο σπίτι της Ελληνίδας φίλης μου, όπου είχα επίσημη πρόσκληση από  τους γονείς της. Πρέπει να σας πω πως γνωρίζω την κοπέλα και την οικογένειά της εδώ και μερικούς μήνες. Είναι όλοι τους πολύ ευγενικοί, καλόκαρδοι και ανοιχτοί άνθρωποι, στο σπίτι τους βρήκα την παροιμιώδη ελληνική φιλοξενία για την οποία μιλούν όλοι στη Γαλλία. Αυτό που άκουγα όσο ζούσα εκεί για τη χώρα σας, το βρήκα τώρα, συμπυκνωμένο, στο φιλικό αυτό σπίτι.

Επίσης η φίλη μου είναι ένας όμορφος και γενναιόδωρος άνθρωπος, πραγματικά νιώθω ηρεμία, ασφάλεια και αγάπη όταν είμαι κοντά της.

Παρά τα περιορισμένα οικονομικά μου, αγόρασα μια όμορφη ανθοδέσμη και προσπάθησα να είμαι στην ώρα μου. Με υποδέχτηκαν, όπως το περίμενα, με χαμόγελα και με ένα όμορφο εορταστικό τραπέζι. Να όμως που στη μέση του γεύματος με έπιασε μια κρίση αλλεργικού συναχιού, κάτι βέβαια, που δεν συμβαίνει για πρώτη φορά. 

Τώρα τελευταία με επισκέπτεται απροσδόκητα και αδικαιολόγητα το συνάχι, δίχως να έχω κρυολογήσει. Οποιαδήποτε στιγμή της μέρας αλλά κυρίως το πρωί, μόλις ανοίξω τα μάτια και αναρωτηθώ για το πού βρίσκομαι και για το πρόγραμμα της ημέρας μου.

Μιχ. Βάλβης, Το Σύμπτωμα,
διήγημα του Γιάννη Βαϊτσαρά

Σήμερα όμως ξύπνησα καλοδιάθετος, και, απασχολημένος καθώς ήμουν όλη την ώρα με την οργάνωση για την επίσκεψη, (ετοιμασία, ξύρισμα, ντύσιμο,  αγορά ανθοδέσμης και λοιπά), ούτε που πήγε ο νους μου  σε ενδεχόμενη κρίση συναχιού.

Όπως καταλαβαίνετε αισθάνθηκα άσχημα όταν με έπιασε, ντράπηκα που χρειάστηκε να σκουπίζω τη μύτη μου κάθε τόσο, μπροστά στα εκλεκτά εδέσματα, και να φτερνίζομαι ασταμάτητα  και ηχηρά.  Η θέση μου ήταν άβολη και δύσκολη. Προσπάθησα να δικαιολογηθώ, να  έχω μαζί τους μια κανονική συζήτηση, να κάνω φιλοφρονήσεις στην κυρία για το φαγητό της, ως και να προσποιηθώ διασκεδασμένος με ένα λογοπαίγνιο του αδελφού της για κάποιο παπαγάλο, που ομολογώ πως δεν κατάλαβα, (όπως σας είπα τα ελληνικά μου είναι περιορισμένα).

Έκανα λοιπόν μεγάλη προσπάθεια, ο χείμαρρος όμως που ξεχείλιζε από τη μύτη και τα μάτια μου δεν έλεγε να υποχωρήσει.

Παρά τις φιλότιμες προσπάθειες που έκαναν όλοι τους για να με ανακουφίσουν, αναγκάστηκα να σηκωθώ και να φύγω πριν περάσουμε καλά-καλά στο δεύτερο πιάτο. Τώρα αισθάνομαι ενοχή γιατί ξέρω πως τους απογοήτευσα και πως τους στενοχώρησα, ιδίως τη φίλη μου που ανησυχεί και δεν μπορεί να καταλάβει τι μου συμβαίνει. Και με το δίκιο της!

Εκείνη επέμενε τις προάλλες να επισκεφθώ γιατρό, πράγμα που έκανα, αλλά αποδείχτηκε

ο ηθοποιός Αρσένιος Γαβριηλίδης

ανώφελο. Αφού εξέτασε καλά όλη τη ρινική κοιλότητα αποφάνθηκε πως πρόκειται για αλλεργία σε γύρη ή στην έκθεση στον ήλιο και σε άλλα στοιχεία του περιβάλλοντος.

Από την πρώτη στιγμή τον αμφισβήτησα. Ποια γύρη; Ποιο περιβάλλον; Και το χειμώνα, μέσα στο σπίτι μου, ξυπνώντας ξεκούραστος στο κρεβάτι μου εμφανίζεται το συνάχι και με διαλύει. Ή ακόμα και στη σχολή, παρακολουθώντας το μάθημα δίπλα στη φίλη μου, με κλειστά παράθυρα  και πεντακάθαρη ατμόσφαιρα, ξαφνικά τραντάζομαι στο φτέρνισμα κι αρχίζει μια ταλαιπωρία δίχως τέλος.

Μου σύστησε κάτι χάπια, αντι-ισταμινικά τα είπε, που τις λίγες φορές που τα πήρα με θόλωσαν κι αποχαυνώθηκα στον ύπνο. Σταματούν βέβαια το συνάχι αλλά για λίγο. Μόλις περάσει η δράση τους, αυτό επανέρχεται.

Πριν τελειώσω, που λέτε, το φαγητό μου, με ένα μαντήλι στη μύτη, ζήτησα συγνώμη όπως μπόρεσα, και βγήκα από το σπίτι. Και εδώ κυρίως είναι το σημαντικό που με κεραυνοβόλησε:

Δεν είχα καν προλάβει να κατέβω τα λίγα σκαλιά στην πόρτα τους, πολύ πριν περάσω το μικρό κηπάκι και βγω στο δρόμο, ρούφηξα την μύτη μου και με τεράστια έκπληξη αντιλήφθηκα ότι ήταν εντελώς στεγνή.  Δεν υπήρχε πια κανένα συνάχι,  καμιά καταρροή, κανένα δάκρυ. Όλα φυσιολογικότατα!

Αντιλαμβάνεστε την έκπληξή μου! Τη στιγμή εκείνη συνειδητοποίησα πως έχω να αντιμετωπίσω κάτι απείρως πιο  περίπλοκο από ένα κοινό  αλλεργικό συνάχι. Πως πρόκειται για ένα σύμπτωμα που έχει τις ρίζες του βαθιά μέσα μου, στο μυαλό και στην ψυχή μου. Και πως εμφανίζεται από αξεδιάλυτες αιτίες και αφορμές που ξέρω πως θα είναι πολύ δύσκολο, (αν όχι ανέφικτο), να ανιχνεύσω, να αναγνωρίσω και, ενδεχομένως, να θεραπεύσω.

Ο Μιχάλης Βάλβης
στο Λεξικοπωλείο

Βέβαια, χάρηκα που έστω κι έτσι, επώδυνα και περίεργα, φάνηκε να υπάρχει διέξοδος από τον φαύλο κύκλο, αν και το νιώθω πως η έξοδος θα είναι πολύ δύσκολη. Ναι, δε μου ήταν καθόλου ευχάριστο να φύγω σαν ένας άξεστος χωριάτης από το σπίτι και να απογοητεύσω αυτή την όμορφη οικογένεια. Ήταν όμως αναπάντεχα θεραπευτικό! Και αυτό ακριβώς με συγκλονίζει, με τρομάζει, και συγχρόνως με συναρπάζει.

Τι περίεργες συνδέσεις να υπάρχουν ανάμεσα στις σκέψεις, τα συναισθήματα και το σύμπτωμα αυτό; Αυτό σκέφτομαι όλη την ώρα από τότε. Συγχρόνως θύμωσα με τον βλάκα το γιατρό και με τα χάπια του. Εννοείται πως δεν θα καταπιώ τίποτα πια, κι εκείνον δεν θα τον ξαναδώ, διότι αντιλαμβάνομαι τώρα πως ήμουν σε λάθος δρόμο. Γι’ αυτό σας γράφω, θα ήθελα να συναντηθούμε.

Ο Αρσένιος Γαβριηλίδης διαβάζει
το διήγημα Το Σύμπτωμα

Εδώ στο παρκάκι που πίνω τώρα ήσυχος τον καφέ μου και απολαμβάνω την μοναξιά μου, έχω την ευκαιρία να αναλογίζομαι τα όσα θα έχω να σας πω στο πρώτο μας ραντεβού, αν βέβαια με δεχτείτε για ψυχοθεραπεία. Και να ξέρετε πως, περιέργως, νιώθω όμορφα με αυτή την προοπτική.

Και για να είμαι ειλικρινής, εύχομαι, να μην συναντήσω την κοπέλα μου μέχρι να ξεκινήσω τη δουλειά αυτή μαζί σας. Θα προτιμούσα πριν την ξαναδώ να νιώσω μια σχετική ισορροπία. Νομίζω πως μόνος, μακριά της προς το παρόν, θα πρέπει να αντιμετωπίσω αυτή την κατάσταση.

Απαντήστε μου όταν μπορέσετε,

Με εκτίμηση,

Ολιβιέ.

Λεξικοπωλείο, Αθήνα

Συζήτηση του περιστατικού «Ολιβιέ»

Ο Γιάννης Βαϊτσαράς
στο Λεξικοπωλείο

Παρά την απάντηση που έστειλα αρκετά σύντομα στο e-mail του, ο Ολιβιέ ήρθε στο γραφείο μου πολύ αργότερα, ίσως και ένα χρόνο μετά την αλληλογραφία μας.

Μου ζήτησε συγνώμη που δεν ήρθε αμέσως μετά την πρώτη επικοινωνία που είχαμε  και, δίχως εγώ να του ζητήσω εξηγήσεις, χρησιμοποίησε τα κλασικά επιχειρήματα που γνωρίζουμε καλά σε αντίστοιχες περιπτώσεις.

Οι δικαιολογίες του για την καθυστέρηση είναι αντιπροσωπευτικές των αντιστάσεων που παρατηρούμε συχνά πριν την αρχή μιας ψυχαναλυτικής θεραπείας.  Εννοείται πως μου μίλησε για τα οικονομικά προβλήματα που αντιμετωπίζει, φυσιολογικά σαν φοιτητής,  καθώς και για την παρατεταμένη απουσία του από την Ελλάδα για τις διακοπές του καλοκαιριού.

Φυσικά δεν επεκταθήκαμε περισσότερο στις δικαιολογίες, από μεριάς μου δεν υπήρξε δυσπιστία και καμιά διευκρινιστική ερώτηση. Ξέρω πια από πείρα πως οι αντιστάσεις στην ψυχανάλυση είναι πολύτιμες και το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να τις σεβαστούμε.

Στο λογαριασμό των αντιστάσεων καταγράφω επίσης την επιθυμία του να μου μιλάει στα ελληνικά, ενώ τον ενημέρωσα από την αρχή πως θα μπορούσε η θεραπεία του να εξελιχθεί στη μητρική του γλώσσα. Θεωρώ πως ήταν ένα είδος αντίστασης στο να αφεθεί στην ψυχανάλυση μέσω των λέξεων και των εκφράσεων που του ήταν οικίες ήδη πριν από τη γέννηση.

Η ψυχανάλυση σε μια ξένη γλώσσα θα έβαζε μια ψυχική απόσταση, μια προστασία από κινδύνους που σίγουρα υπέθετε.

Όπως και να ’χει η ανάλυσή του εξελίχθηκε πολύ καλά, θα μπορούσα μάλιστα να πω πως,  καθώς κατέχαμε αμφότεροι και τις δύο γλώσσες, οι συνειρμοί γενικότερα, αλλά ειδικά η ερμηνεία των ονείρων εμπλουτίστηκαν με το πέρασμα από την μια γλώσσα στην άλλη.

Σημειώνω εδώ μια ενδιαφέρουσα παρατήρησή του που σχετίζεται με τη διγλωσσία. Μου

μιλούσε για ένα ανάγνωσμα που τον είχε συνεπάρει. Βιβλίο γνωστό σε μένα, φυσικά, από τον καιρό της προϊστορίας μου στην ψυχανάλυση, το «Εγώ και Αυτό» της Μαρί Καρντινάλ.

Όχι δίχως στόχο, τον ρώτησα ποιος είναι ο τίτλος στο γαλλικό πρωτότυπο.

-«Les mots pour le dire» μου απαντάει.

-Πώς γράφετε την λέξη «mots”; Τον ρωτάω.

Σκέφτεται λίγο και λέει:

-Έχετε δίκιο. Μπορεί και να γράφεται και «maux”!

-Δηλαδή;

-Δηλαδή αντί για λέξεις, πόνους. Έκφραση μέσω της ασθένειας.

Μπίνγκο!

Με αυτό τον πλάγιο τρόπο προσπάθησα να προσεγγίσω τις διάφορες αντιστάσεις του Ολιβιέ.

Οι αντιστάσεις του Ολιβιέ θα καμφθούν, σκέφθηκα τότε και επαληθεύτηκα αργότερα, αν και όταν προχωρήσει η εγκατάσταση της μεταβίβασης. Αν και όταν  η σχέση ψυχαναλυτή και ψυχαναλυόμενου εδραιωθεί για τα καλά και αρχίσει να δίνει τα θεραπευτικά της αποτελέσματα.

Πάντως μου έγινε φανερό από την αρχή πως είχα να κάνω με έναν άνθρωπο που έχει ήδη αντιληφθεί πως το σύμπτωμά του δεν ήταν αποτέλεσμα ενός σωματικού προβλήματος ή μιας βιολογικής βλάβης. Η δουλειά μαζί του προδιαγραφόταν εύκολη δεδομένου τού ότι η μεταβίβαση είχε ξεκινήσει πριν ακόμα γνωρίσει τον ψυχαναλυτή. Ήταν απλά μεταβίβαση στην ψυχανάλυση, πριν εξελιχθεί σε μεταβίβαση στον ψυχαναλυτή.

Η ιστορία του Ολιβιέ και το σύμπτωμα του συναχιού του είναι αντιπροσωπευτικό δείγμα της καλοήθους ψυχοσωματικής διαταραχής,  γι’ αυτό το λόγο την συζητάμε απόψε.

Βρισκόμαστε εντελώς μέσα στην νεύρωση, στην σωματοποίηση των εσωτερικών ασυνείδητων συγκρούσεων.

Το σύμπτωμα, αν και πρωτότυπο, δίνει το στίγμα της ψυχικής δομής του Ολιβιέ, δομή που θα χαρακτηρίζαμε νευρωτική, το συνάχι μοιάζει να είναι καθαρή και κλασική σωματοποίηση. Σωματοποίηση ευτυχώς με την έννοια της μετατροπής μιας ή πολλών ψυχικών συγκρούσεων σε σωματικό πρόβλημα όπως το συνάχι.

Λέω ευτυχώς διότι θα μπορούσε να είναι πολύ χειρότερα! Θα μπορούσε να είναι κακή έως καταστροφική σωματοποίηση, δίχως καμιά πιθανή ερμηνεία, ένα σύμπτωμα-ασθένεια δίχως νόημα.

Όπως λέει ο ψυχαναλυτής De M’Uzan, ειδικός της Ψυχοσωματικής, «Η ψυχοσωματική ασθένεια δεν έχει νόημα, είναι ανόητη».

Στην περίπτωση του Ολιβιέ, (όπου ας σημειώσουμε δεν πρόκειται για ψυχοσωματική ασθένεια αλλά για ψυχοσωματικό σύμπτωμα), εμφανίστηκε σχετικά γρήγορα η σύνδεση του συμπτώματος με την υποσυνείδητη ψυχική σύγκρουση. Και με την ψυχαναλυτική θεραπεία μπόρεσε να ερμηνευτεί, να βρει νόημα, «να κάνει νόημα» όπως λέμε στην ψυχανάλυση.

Εδώ πρέπει να επαναλάβουμε την σημαντική διευκρίνιση:

Ξεχωρίζουμε δύο ψυχοπαθολογικές ενότητες.

1.     Τα ψυχοσωματικά συμπτώματα, σαν το συνάχι του Ολιβιέ, δηλαδή σωματικές διαταραχές, ενοχλητικές μα δίχως σοβαρές και επικίνδυνες επιπτώσεις. Και,

2.     Τις σοβαρές ψυχοσωματικές ασθένειες, δηλαδή επικίνδυνες για τη ζωή αρρώστιες, που έχουν ένα ψυχολογικό υπόβαθρο, για τις οποίες υποτίθεται μια ψυχολογική αιτιολογία.

Εννοείται πως το όριο ανάμεσα στις δυο ενότητες δεν είναι πολύ ευκρινές, καθώς και το πέρασμα από τη μια παθολογία στην άλλη δεν μπορεί να αποκλειστεί, για ευνόητους λόγους.

Η ψυχανάλυση του Ολιβιέ συνεχίστηκε για επτά χρόνια.

Τι φαντάζεστε ότι συνέβη μέσα σ’ αυτό το χρονικό διάστημα;

1.     Ασχοληθήκαμε με το σύμπτωμα; Πόσο παραπονέθηκε γι’ αυτό; πόσο καιρό σπατάλησε στις συνεδρίες για να μου διηγείται τις ενοχλήσεις τής μύτης του;

2.     Τι έγινε με το συνάχι; Πώς εξελίχθηκε το σύμπτωμα;

3.     Υπήρξε άλλη ψυχοσωματική διαταραχή την περίοδο της ψυχοθεραπείας του;

4.     Πώς εξελίχθηκε η σχέση του με την κοπέλα του;

5.     Ποιο ψυχαναλυτικό εργαλείο χρησιμοποιήθηκε στη θεραπεία; Με ποιον τρόπο;

6.     Με τι συνδέθηκε το σύμπτωμά του; Ποιο άλλο όργανο του σώματός του μίλησε με τη γλώσσα του συμπτώματος;

7.     Τελικά πού τον οδήγησε η εμφάνιση του συναχιού;

Λεξικοπωλείο

Το σύμπτωμα του Ολιβιέ υπήρξε το σινιάλο για να ασχοληθεί σοβαρά με την ψυχική του κατάσταση. Και κατάφερε να βάλει τάξη στον ψυχικό του κόσμο, ξεκινώντας από το περίεργο σύμπτωμα του συναχιού, το οποίο, ειρήσθω εν παρόδω, εξαφανίστηκε λίγους μήνες μετά την πρώτη του συνεδρία. Άλλωστε, από τις πρώτες συνεδρίες του δήλωσα πως το συνάχι δεν με ενδιαφέρει, πως σίγουρα θα έχει πιο ενδιαφέροντα πράγματα να μου πει. Η ψυχανάλυση δεν αντιμετωπίζει τα συμπτώματα κατά μέτωπο, μια τέτοια τακτική οδηγεί κατ’ ευθείαν στην αποτυχία.

Το ερώτημα που παραμένει και στο οποίο κανείς δεν μπορεί να δώσει απάντηση είναι τι θα συνέβαινε αν ο ίδιος δεν αντιλαμβανόταν την ψυχική διάσταση του συναχιού, κι επέμενε σε κλασικές ιατρικές πρακτικές με χειρουργικές επεμβάσεις και φαρμακοθεραπείες; Πού θα κατέληγε η σωματοποίηση;

Ο καθένας μπορεί να κάνει τις υποθέσεις του.

Ξεκινώντας από το σύμπτωμα του συναχιού προσπάθησε να βρει συνδέσεις με τα συναισθήματά του και αρκετά γρήγορα πέρασε σε σεξουαλικά θέματα. Πάντα με γνώμονα τον ελεύθερο συνειρμό περνώντας από το ένα θέμα στο άλλο, συνδέοντας για παράδειγμα την λειτουργία της μύτης με τη λειτουργία του πέους.

Μίλησε αρκετά για την αντιστοιχία ανάμεσα στα δύο αυτά όργανα του ανδρικού σώματος  και για το άγχος που μπορεί να προκαλεί η όψη τους, για τον μύθο που συνδέει το μέγεθος της μύτης με το μέγεθος του πέους, για την ευερεθιστότητα των δύο οργάνων, τις «αηδιαστικές» εκκρίσεις τους κλπ.

Πράγματι, αν κάποιος αναζητήσει λεπτομέρειες για το θέμα, θα αντιληφθεί πως υπάρχουν πολλά σημεία  που επιβεβαιώνουν τους συνειρμούς τού Ολιβιέ.

Για παράδειγμα, οι ρινικές κοιλότητες έχουν ένα πολύ πλούσιο δίκτυο αίματος και νευρικού εφοδιασμού, που τους προσδίδει σημαντικές δυνατότητες στύσης (πολύ παρόμοιες με το πέος), περιστροφή και αποκοπή, σε συνάρτηση με τις κλιματικές συνθήκες και τις διαρκώς μεταβαλλόμενες ανάγκες του σώματος.

Τότε ήρθε ένα όνειρο, όνειρο από αυτά που ονομάζουμε πρωταρχικά όνειρα, που σηματοδοτούν δηλαδή ένα σημαντικό σημείο, μια καμπή στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία.

Βρισκόταν στο λεωφορείο, είχε αγοράσει εισιτήριο αλλά δεν το είχε επικυρώσει.

-Απέφυγα, λέει να το βάλω στη σχισμή του ακυρωτικού μηχανήματος. Στην ουσία, δεν ήθελα να πληρώσω εισιτήριο για την μετακίνησή μου.

-Το συνηθίζετε; τον ρώτησα.

-Όχι, μου απαντάει, αλλά ξέρω πως πολλοί το κάνουν, οι συμφοιτητές μου συχνά υπερηφανεύονται πως κινούνται έτσι δωρεάν στην πόλη. Εγώ όμως δεν το κάνω. Φοβάμαι.

Εννοείται πως ακούγοντας τα λόγια του, ήδη έκανα τους συνειρμούς και τις συνδέσεις μου, αντιλαμβανόμουν πως η ερμηνεία του ονείρου είχε να κάνει με σεξουαλικά πράγματα. Οι εκφράσεις του «Απέφυγα να το βάλω στη σχισμή» ή «ξέρω πως πολλοί το κάνουν», ή ακόμα «Εγώ όμως δεν το κάνω. Φοβάμαι», με παρέπεμπαν σε σεξουαλικά μπλοκαρίσματα, ή αναστολές.

Ωστόσο, αν και δεν με εξέπληξε η συνέχεια του ονείρου, οι συνειρμοί που ακολούθησαν υπήρξαν αποκαλυπτικοί.

Συνεχίζει τη διήγηση του ονείρου:

-Εκεί λοιπόν που καθόμουν μέσα στο λεωφορείο ανήσυχος, μπήκε ο ελεγκτής. Φαντάζεστε τη θέση μου. Μετά, δεν θυμάμαι, μάλλον ξύπνησα απ’ την αγωνία και το άγχος μου.  Μερικά λεπτά μετά το ξύπνημα άρχισε πάλι το συνάχι, κάτι που είχε να συμβεί αρκετό καιρό.

Σιωπή.

Μετά από λίγο λέει:

-Ναι, μπορεί οι φίλοι μου να είναι άνετοι με πολλά τέτοια, εγώ όμως… κομπιάζει.

-Είναι άνετοι με το να κάνουν μικρές παρανομίες, όπως το να κυκλοφορούν χωρίς εισιτήριο; ρωτάω.

-Να, για παράδειγμα, προχτές συζητούσα με τον Ζαν-Κλοντ και μου έλεγε πως αυνανίζεται συχνά, ιδίως το βράδυ, για να αποφορτιστεί, λέει,  και να κοιμηθεί. Κι εγώ το κάνω αλλά δεν θα το έλεγα έτσι εύκολα.

-Φοβάστε μήπως μπει ξαφνικά ο ελεγκτής; ρωτάω για να εκμαιεύσω συνδέσεις των σεξουαλικών δραστηριοτήτων του με το όνειρο.

Εκεί αρχίζει μια νέα τροπή  στην ψυχοθεραπεία του. Με συχνές αναφορές στη σεξουαλικότητα, που ως τότε θεωρούσα αδιανόητες. Όπου εμφανίζονται ενοχές για την αυτό-ερωτική αυνανιστική συνήθεια, αλλά και πλούσιες, ποικίλες σεξουαλικές φαντασιώσεις. Καθώς  και ξεχασμένα τραύματα της παιδικής και εφηβικής ηλικίας που συνδέονται με τον αυνανισμό και τη συμπεριφορά της οικογένειας απέναντι του.

Αυτό που εντοπίζουν οι ψυχοσωματιστές που ασχολούνται με τις βαριές ψυχοσωματικές ασθένειες, είναι η ελλιπής δυνατότητα σύνδεσης και συμβολοποίησης.  Μιλούν μάλιστα για μια  μηχανιστική σκέψη  φτωχής ποιότητας, συνδεδεμένη κυρίως με την αρχή της πραγματικότητας και απέχοντας πολύ από την αρχή της ευχαρίστησης, καθώς η αρχή της πραγματικότητας καταλαμβάνει όλο τον διαθέσιμο ψυχικό χώρο.

Δίχως πνευματοποίηση, ή αλλιώς, χωρίς ψυχικοποίηση (mentalisation). Σκέψη δίχως ψυχική επεξεργασία της αναπαράστασης, δίχως φαντασιώσεις, με πολύ ασθενή σύνδεση ανάμεσα στις αναπαραστάσεις. Αυτή η ψυχική φτώχεια οδηγεί, κατά τους αναλυτές της ψυχοσωματικής, στην εμφάνιση σοβαρών νοσημάτων στο σώμα.

Ο Ολιβιέ δεν ανήκει σ’ αυτή την κατηγορία ασθενών. Αναγνωρίζει και ερμηνεύει με ευκολία τα σύμβολα, κάνει συνειρμούς και συνδέσεις. Έτσι το υποσυνείδητο, το οποίο του στήνει παγίδες με στόχο να τρομάξει και να αποπροσανατολίσει, ακυρώνεται κατά κάποιο τρόπο. Χάνει τη δύναμή του από τη στιγμή που φανερωθεί η μεταμφίεση, η μάσκα.

Ο ψυχαναλυμένος ασθενής αντιλαμβάνεται τις πονηριές τού υποσυνείδητου και ο ψυχισμός παίρνει τα μέτρα του, προσαρμόζεται, αντιδρά.

Εξερευνώντας τες ισορροπεί τις δυνάμεις που ασκούν στην ψυχή του οι τρεις συνιστώσες, το εγώ το υπερεγώ και το αυτό.  Έτσι το υποσυνείδητο καταθέτει τα όπλα, παραδίδεται. Η ισορροπία θριαμβεύει, η ψυχή μένει ψυχή και το σώμα σώμα,  και έχουν μεταξύ τους μια ισορροπημένη, υγιή σχέση.

Ως την επόμενη φορά, ως τη στιγμή  που οι συνθήκες θα επιτρέψουν μία νέα σύγχυση, και ένα νέο, ακόμη πιο περίπλοκο και πρωτότυπο σύμπτωμα θα  κάνει την εμφάνισή του.

Η θεραπεία όμως του Ολιβιέ δεν σταμάτησε εκεί, στο πρώτο ψυχοσωματικό σύμπτωμα. Είχαν ανοίξει άλλα μεγάλα κεφάλαια.

Σύντομα εμφανίστηκε η σύγχυση που υπήρχε μέσα του σχετικά με το οιδιπόδειο σύμπλεγμα.  Και πως έφτασε εκεί; Εκείνο το πρωταρχικό όνειρο με το εισιτήριο στο λεωφορείο είχε ήδη ανοίξει το δρόμο διερεύνησης των ενοχών.

Και για την ψυχανάλυση, η ενοχή έχει τις ρίζες της στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Βέβαια το κεφάλαιο του οιδιποδείου μας απασχόλησε σε πολλές πολλές συνεδρίες, για χρόνια θα έλεγα.

 Θα ήθελα να σταθώ σε δύο σημεία της ψυχανάλυσής του που κατά τη γνώμη μου υπήρξαν σημαντικοί σταθμοί:

1.      Κάποια στιγμή μου μίλησε για μία εμπειρία της εφηβείας του. Βρισκόταν λέει στο σπίτι των παππούδων του στην Νορμανδία.  Αυτό έγινε πάνω από 10 χρόνια πριν. Εκεί, στο δωμάτιο που κοιμόταν, βρισκόταν μία ντουλάπα την οποία φυσικά δεν έχασε την ευκαιρία να εξερευνήσει κάποια ώρα που βρισκόταν μόνος. Μέσα στην ντουλάπα ανακάλυψε διάφορα εσώρουχα και ρούχα και πέρασε αρκετή ώρα με διάφορες φαντασιώσεις, χρησιμοποιώντας τα προκλητικά και διεγερτικά ευρήματα στην ντουλάπα. Μετά από αυτό, αφού έκλεισε με ντροπή τα εσώρουχα στη θέση τους, έπαθε μία δερματική κρίση πρηξίματος και κνησμού, με ένα παραμορφωτικό εξάνθημα στο πρόσωπο που διήρκεσε κάποιες ώρες.

Κατά την ανάλυση αυτής της ανάμνησης συνέδεσε το σύμπτωμα πρηξίματος και φαγούρας του προσώπου με την σεξουαλική διέγερση που είχε αισθανθεί και που δεν μπόρεσε να βρει διέξοδο διαφορετικά. Τόνισε μάλιστα το γεγονός πως την εποχή εκείνη δεν αυνανιζόταν ακόμη.

Επίσης, πρόσθεσε κάτι που βρήκα εξαιρετικά ενδιαφέρον από ψυχαναλυτικής άποψης. Εκείνα τα χρόνια δεν ασχολούνταν με καμιά μετουσιωσική δραστηριότητα, όπως η μουσική ή η ζωγραφική, ασχολίες που ανακάλυψε πολύ αργότερα, και που είχαν απορροφήσει μια μεγάλη λιβιδινική διέγερση.

Το περιστατικό εκείνο στη Νορμανδία με το εξάνθημα είχε ανησυχήσει τους γονείς του που τον οδήγησαν σε δερματολόγο. Ο οποίος αποφάνθηκε πως πρόκειται προφανώς για έξαρση αλλεργίας, ίσως αλλεργία που οφειλόταν στο πολύ πράσινο της φύσης στη Νορμανδία, η στην υγρασία του περιβάλλοντος.

Τι να πούμε τώρα για αυτή τη διάγνωση; Πως την ονομάσαμε πριν; Μηχανιστική σκέψη  φτωχής ποιότητας, συνδεδεμένη κυρίως με την αρχή της πραγματικότητας και απέχοντας πολύ από την αρχή της ευχαρίστησης.

Ευτυχώς, πολλοί σύγχρονοι δερματολόγοι σκέφτονται λίγο πιο σύνθετα, και χειρίζονται διαφορετικά πλέον αυτές τις περιπτώσεις, με λιγότερο μηχανιστική, φτωχή σκέψη.

Μας δόθηκε έτσι ευκαιρία να αναφερθούμε στο δέρμα του σώματος και τις εκφράσεις του. Μάλιστα, την εποχή που επεξεργαζόταν στο ντιβάνι την ανάμνηση αυτή και την ανάλυσή της εμφανίστηκε ένα νέο δερματικό σύμπτωμα, αυτή τη φορά κνησμός έντονος σε όλο το σώμα, κοκκινίλες και σπυράκια.  Σύμπτωμα αναμενόμενο και προβλεπόμενο, άρα καθόλου ανησυχητικό για τον ψυχαναλυτή.

Μου δήλωση τότε πως αγόρασε ένα ενδιαφέρον βιβλίο. Ήταν το «Εγώ-δέρμα» του Ντιντιέ

Ανζιέ.

Ο D. Anzieu, έχει επικεντρωμένο το ενδιαφέρον του στο σώμα (και όχι μόνο στη σωματική ασθένεια) από την ψυχαναλυτική σκοπιά, και έχει δοκιμάσει να εκτιμήσει τους δεσμούς μεταξύ σώματος και ψυχής.

Με την έννοια «Εγώ-δέρμα» (παραγόμενο από το σωματικό Εγώ, για το οποίο μίλησε και ο Freud), ο D.Anzieu καταφέρνει να περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο η ψυχή θεωρείται συνδεδεμένη με τις εμπειρίες και προπαντός με τις αισθητικές και σωματικές εμπειρίες. Στο βιβλίο τονίζεται η οριακή λειτουργία της επιδερμίδας διαχωρίζοντας το μέσα από το έξω. Κατά το σωματικό πρότυπο συγκροτείται ο ψυχικός μηχανισμός με την λειτουργία του, εμπεριέχοντας λογισμούς (σκέψεις), προσφέροντας ένα καθ’ όλα αληθινό δέρμα για τους λογισμούς (σκέψεις) και τις λειτουργίες τού Εγώ.

Με την ψυχική ευελιξία του που τον χαρακτηρίζει, είχε πει τότε ο Ολιβιέ εκφραζόμενος στη μητρική του γλώσσα, μια γνωστή γαλλική έκφραση, που ταίριαζε στην περίπτωση:

Je suis mal dans ma peau! Πράγματι αυτό του συνέβαινε και κυριολεκτικά και μεταφορικά.

Στην ίδια συνεδρία,  μια που ήμασταν στα δερματολογικά θέματα, αναφέρθηκε στην γαλλική λέξη eczéma  για την οποία είχε ψάξει στο λεξικό την ετυμολογία της. «Προέρχεται, μου είπε, από την αρχαία ελληνική λέξη εκζέω, δηλαδή εκβράζω».

Τον ευχαρίστησα,  περιμένοντας φυσικά να ακούσω αυτά που προσπαθεί εκείνος να εκβράσει (να εκφράσει) με τα σωματικά του συμπτώματα.

Η ενδιαφέρουσα έννοια που συνδέει το δέρμα με το περίβλημα-φάκελο του ψυχισμού είναι η έννοια της συνέχειας. Όπως στο δέρμα το τραύμα φέρνει την ρήξη της συνέχειας έτσι και στην ψυχή, όταν διαρραγεί η συνέχεια επέρχεται η αποδιοργάνωση. Το ψυχικό τραύμα θα προσπαθήσει να επουλωθεί, όπως και η σωματική πληγή, και θα χρησιμοποιήσει τους ψυχικούς μηχανισμούς άμυνας με το πρότυπο της σωματικής διεργασίας επούλωσης.

Αμυντικοί μηχανισμοί άμυνας είναι η απώθηση, η εκλογίκευση, η μετουσίωση, η απομόνωση (μηχανισμός που συναντάται κατά κύριο λόγο στις ιδεοψυχαναγκαστικές νευρώσεις που αποκόβει μια εμπειρία από την συναισθηματική της φόρτιση. Έτσι έχουμε στο συνειδητό μέρος του εαυτού την ανάμνηση ενός περιστατικού απογυμνωμένο από το συναίσθημα).

Οι μηχανισμοί άμυνας είναι ασυνείδητοι και ο στόχος της ψυχανάλυσης είναι να τους φέρει στη συνείδηση.

Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε πως το Ψυχικό σύμπτωμα όπως και η σωματοποίηση εμφανίζονται όταν όλοι οι συνηθισμένοι μηχανισμοί άμυνας αποτυγχάνουν.

Συνειρμικά θα αναφερθώ στα «παράπλευρα οφέλη» των συμπτωμάτων που συχνά αποτελούν εμπόδιο στην επεξεργασία, καθώς δεν είναι σπάνιο για κάποιους ασθενείς να μην επιθυμούν (υποσυνείδητα) την εξάλειψή τους ενώ με τα λόγια λένε ακριβώς το αντίθετο. (λογικό; Ποιος τυφλός δεν θέλει το φως του;)

Και θα μπορούσαμε να πάμε λίγο πιο μακριά και να πούμε πως και το σύμπτωμα είναι από μόνο του ένας ιδιαίτερος μηχανισμός άμυνας εναντίον της τρέλας ή εναντίον του σωματικού θανάτου.

Βέβαια η υπόθεση πως το σύμπτωμα είναι ψυχικός μηχανισμός άμυνας είναι τουλάχιστον αντιφατική όταν πρόκειται για μια βαριά ψυχοσωματική ασθένεια.

Εδώ παρεμβαίνουν όμως άλλες πολύπλοκες ψυχικές έννοιες όπως ο μαζοχισμός ή η ενόρμηση θανάτου, αλλά δεν είναι αυτό σήμερα το θέμα μας.

Έτσι, από το ένα στο άλλο, περνάμε στο δεύτερο σημείο της ψυχανάλυσης του Ολιβιέ που ήθελα να επισημάνω.

2.     Είναι μία  ανάμνηση από την πρώιμη παιδική του ηλικία, θα πρέπει να ήταν τεσσάρων χρονών περίπου.

Είναι στην αγκαλιά της μητέρας του, άρρωστος με πυρετό. Και θυμήθηκε πως την στιγμή εκείνη μια πολύ ιδιαίτερη αίσθηση τον είχε κατακλύσει, κάτι που ξεπερνούσε το όριο της αποδεκτής ευχαρίστησης.  Ένα γεγονός που θα μπορούσε να θεωρηθεί τραυματικό, καθώς η λιβιδινική ενέργεια,  που προκλήθηκε από την σωματική επιδερμική επαφή των δύο σωμάτων, δεν μπόρεσε να βρει διέξοδο και να αποφορτιστεί, και έφερε ρήξη της ψυχικής συνέχειας, άρα τραυματισμό.

Η επαφή των επιδερμίδων μάνας παιδιού, η διέγερση, ο τραυματισμός από την αποτυχία ικανοποίησης της πρωτόγονης ενόρμησης, ακόμη και η αγωνία αποχωρισμού όταν απομακρυνθούν τα δύο σώματα, οι δύο επιδερμίδες. Βρισκόμαστε εδώ στην σωματική ρίζα της ερωτικής ενόρμησης.  Ξαναθυμίζω τα λεγόμενα του Φρόιντ πως η ψυχική ορμή, η ενόρμηση, πηγάζει από την σωματική υπόσταση του ανθρώπου.

Για άλλη μια φορά επιβεβαιώνεται η ψυχαναλυτική θέση πως ένα πρόβλημα του παρόντος έχει τις ρίζες του σε ένα παιδικό τραύμα. Το οποίο μάλιστα έχει επανεμφανιστεί στην εφηβεία. Σχηματικά θα λέγαμε πως μοιάζει με το παιδικό παιχνίδι στη θάλασσα, τα «ψαράκια» που κάνουν τα βότσαλα εμφανιζόμενα στην επιφάνεια όταν τα προωθούμε από την παραλία με την χαρακτηριστική οριζόντια κίνηση.

Ο τραυματισμός συνέβη στην παιδική ηλικία, ξεχάστηκε, εμφάνισε τα σημάδια του στην εφηβεία (όπου άνθρωπος διαπραγματεύεται πάλι τις παιδικές εμπειρίες), θάφτηκε ξανά μέσα στην πραγματικότητα και εμφανίστηκε ως επίμονο σωματικό σύμπτωμα στην ενήλικη ζωή.

 Συνοψίζοντας:

Η ψυχανάλυση του Ολιβιέ απέδειξε το αναμενόμενο: πως οι νευρωτικές διαταραχές παραπέμπουν στην ψυχική σεξουαλικότητα και την παιδική ηλικία.  Τα συμπτώματα έρχονται να εκφράσουν την οιδιπόδεια σύγκρουση μέσα στην οποία είχε παραμείνει καθηλωμένος ως ψυχοσυναισθηματικό υστερικό υποκείμενο.

Ο Ολιβιέ δεν κατόρθωνε να συμφιλιώσει την ενόρμηση με το απαγορευμένο, που ήταν ως τότε δυο ανταγωνιστικές δυνάμεις. Άνοιγε λοιπόν ο δρόμος στην σωματική αντίληψη για να δοκιμάσει να ρυθμίσει αυτή τη διαφωνία.

Όταν αυτές οι κρυφές ψυχικές συγκρούσεις ήρθαν στην επιφάνεια μέσα από τον ελεύθερο συνειρμό στην μεταβιβαστική σχέση με τον ψυχαναλυτή, το υποσυνείδητό του σταμάτησε να χρησιμοποιεί τον σωματικό δρόμο.

Με την επεξεργασία του ψυχισμού του στο ντιβάνι αποκαλύφθηκε αυτό που σε μια πανηγυρική συνεδρία προς το τέλος της ανάλυσής του αποκάλεσε «έκλειψη» χρησιμοποιώντας υπερήφανος την γαλλική λέξη «éclipse”!  Εννοώντας πως το σωματικό σύμπτωμα έκρυβε πίσω του τον πλούτο και την πολυπλοκότητα των ψυχικών συγκρούσεων. Μάλιστα έπαιξε διασκεδασμένος με το λογοπαίγνιο που ανακάλυπτε στην ελληνική γλώσσα, «η έκπληξη της έκλειψης»!

Και πράγματι, όταν τέτοιες εκλείψεις αποκαλύπτονται προκαλείται στον αναλυόμενο

ΕΝΕΚΕΝ

μεγάλη έκπληξη, που είναι απαραίτητη στην ψυχαναλυτική διαδικασία.

Φυσικά δεν λύθηκαν όλα τα προβλήματα της ζωής τού Ολιβιέ, κατάφερε όμως να έχει μια ικανοποιητική ερωτική και επαγγελματική ζωή δίχως σημαντικές σωματικές ενοχλήσεις πια.

Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

-Νίκος Νικολαΐδης,

Γλώσσα, Ενόρμηση, Συμβολισμός.

Εκδόσεις Ίκαρος, 2005.

-Μαρίλια Άιζενσταϊν-Αβέρωφ, Κλωντ Σμάτζα,

Ψυχαναλυτική ψυχοσωματική

Εκδόσεις Καστανιώτη, 2002.

-Μαρί Καρντινάλ,

Εγώ και «Αυτό», μυθιστόρημα

Εκδόσεις Κέδρος, 1977.

-Σίγκμουντ Φρόιντ,

Περί του ψυχικού μηχανισμού των υστερικών φαινομένων

Εκδόσεις Δαμιανός, 2017.

-Φρανσουάζ Ντολτό,

Η ασυνείδητη εικόνα του σώματος

Εκδόσεις Εστία, 2011.

-Ντιντιέ Ανζιέ,

Το Εγώ-δέρμα

Εκδόσεις Καστανιώτη, 2003.