Καφέ Ψ,
ΟΙΚΙΑ ΚΑΤΑΚΟΥΖΗΝΟΥ
1/3/19
Αποσπάσματα ημερολογίου ενός φοιτητή Αρχιτεκτονικής:
Όλα τα όνειρα μοιάζουν με παλάτια στην άμμο που καταρρέουν με το πρώτο κύμα της αυγής. Όμως οι παιδικές κατασκευές στην παραλία όσο εφήμερες και αν είναι εκφράζουν τον παιδικό αυθορμητισμό την δημιουργικότητα, την φαντασία. Σίγουρα βρίσκονται κάπου στην ρίζα τής μετέπειτα δημιουργίας όταν δοθεί η ευκαιρία στην πορεία τής ζωής.
Όπως τα αγαπημένα παραμύθια της παιδικής μας ηλικίας που βάζουν κι αυτά το σποράκι τους στην φαντασία του μελλοντικού αρχιτέκτονα. Καθώς αρχιτέκτονες είμαστε όλοι μας, όταν σχεδιάζουμε το παρόν και το μέλλον μας, ο καθένας με τα μολύβια και τους ραπιντογράφους που διαθέτει.
Το ονειρικό περιβάλλον που χτίστηκε στον φανταστικό παραμυθένιο παιδικό κόσμο, συναισθηματικό, νοσταλγικό και καμιά φορά επώδυνο, επανέρχεται αργότερα, μετά την ενηλικίωση, για να θυμίσει πως υπάρχει ζωή και πέρα από την πραγματική πραγματικότητα που μας περιβάλλει. Δηλαδή τι νομίζετε; Οι ενήλικες δεν ονειρεύονται;
Το παραμύθι και το παιδικό δημιουργικό παιχνίδι θα απελευθερώσει αργότερα τον ενήλικα άνθρωπο από τα δεσμά μιας καταπιεστικής πραγματικότητας. Καθώς θα έχουν μπει γερά τα θεμέλια για το δικαίωμα στην φαντασία. Τα παιδιά που δεν έπαιξαν αρκετά, που δεν έχτισαν παλάτια με ξύλινους κύβους, θα κουβαλούν αυτό το έλλειμμα ως το τέλος της ζωής τους. Ίσως να νιώθουν παγιδευμένοι σε πολεμικό καταφύγιο για να αποφύγουν τη σύγκρουση, σύγκρουση κυρίως με τις επιθυμίες και τα όνειρά τους.
Η πρώτη αυθόρμητη απάντηση στο θέμα «καταφύγιο των ονείρων» μοιάζει να είναι εγγεγραμμένη σε μια κανονικότητα, η φαντασία δείχνει ακόμα δειλή, το αποτέλεσμα είναι κατανοητό και αποδεκτό από τον λογικό άνθρωπο. Κατασκευές που τηρούν τους στοιχειώδεις κανόνες της λογικής. Σαν τα απλά όνειρα, που είναι απλή μεταφορά μιας σκηνής της πραγματικότητας.
Μετά η φαντασία αρχίζει να ξεφεύγει, το πλάνο γίνεται πιο σύνθετο. Εμφανίζεται ένα κέλυφος που θα στεγάσει τις πρώτες ανάγκες, και σιγά-σιγά το δημιούργημα φτάνει να μοιάζει με ένα όνειρο. Όπου υπάρχει το έκδηλο περιεχόμενο του ονείρου, (στην προκειμένη περίπτωση το κτίσμα), και συγχρόνως το υπολανθάνον περιεχόμενο, που ζητάει την ερμηνεία του. Η δημιουργία μάλιστα μπορεί να είναι έκφραση επιθυμίας αντίδρασης, αντίστασης, στο κατεστημένο, στο γνωστό, στο συνηθισμένο.
Αντίδραση απέναντι σε κάθε δεδομένο της λογικής, που, όπως στο όνειρο εμφανίζεται με ένα συνονθύλευμα αρχιτεκτονικών στοιχείων, φύρδην μίγδην. Πλίνθοι, λίθοι κέραμοι, ατάκτως ερριμμένοι… βροντοφώναζαν οι δάσκαλοι κάποτε, στις άτακτες, ανοργάνωτες, αντισυμβατικές εκθέσεις ιδεών των μαθητών τους. Πλην όμως, το δημιούργημα της τέχνης, συχνά, μοιάζει να είναι η αποθέωση της τρέλας, συγκεχυμένο, αξεδιάλυτο μα που καταλήγει ευτυχώς σε ένα σύνολο, όπως το όνειρο, σε ένα λειτουργικό δημιούργημα. Που βρίσκεται άραγε το όριο ανάμεσα στην τρέλα και την κανονικότητα;
Γιατί τα κανονικά μας σπίτια, οι κατοικίες που ξέρουμε, πρέπει να χαρακτηρίζονται από ευθείες γραμμές, από ορθές γωνίες, από κατακόρυφους τοίχους;
Γιατί να μη φανταστούμε πολύχρωμες φανταχτερές φόρμες, που θα στεγάσουν τα όνειρα και τη ζωή μας;
Και ακόμα, μπορούμε να φτάσουμε ως τα άκρα, ως την ανατροπή. Ποιος το απαγορεύει; Μπορούμε να φέρουμε τα πάνω κάτω, φοιτητές αρχιτεκτονικής είμαστε, τώρα μπορούμε να φαντασιωνόμαστε, δίχως λογοκρισία, σαν το υποσυνείδητο. Αργότερα θα έρθει ίσως ο καιρός να βάλουμε τα πράγματα στη θέση τους, να κτίσουμε κανονικά σπίτια για κανονικούς ανθρώπους. Τώρα είναι ο καιρός τής φαντασίωσης, όπου, όπως θα έλεγαν και οι ψυχαναλυτές η αρχή της ηδονής παίρνει το πάνω χέρι απέναντι στην αρχή της πραγματικότητας.
Τώρα είναι ο καιρός της τόλμης! Θα βάλω κτίρια κρεμαστά, διάφανα, φοβικά. Με γυάλινους τοίχους ή ανύπαρκτους, που δεν θα διαχωρίζουν μα που θα ενώνουν. Θα επικοινωνεί το μέσα με το έξω, ο φόβος με την ψυχραιμία. Όπως στα όνειρα. Πολύπλοκα και ερμηνεύσιμα, τρομακτικά και επαναλαμβανόμενα.
Ή πάλι στα σύννεφα! Ναι, από κει πάνω όλα σχετικοποιούνται, όλα χωρούν, συν-χωρούν, τα σύννεφα ανήκουν σε όλους.
Η προσγείωση τρομάζει. Ο φόβος έχει κάτι το απόκοσμο, κάτι μυστηριώδες που παραμένει άγνωστο, κι ο άνθρωπος παραμένει καθηλωμένος στη γη, προσμένοντας την αδύνατη απογείωση στο όνειρο.
Καλύτερα μες στο βυθό. Στο βυθό μιας θάλασσας ανεξερεύνητης, με αναπάντεχες συναντήσεις. Εκεί τα όνειρα θα είναι πλούσια. Και υγρά! Όπως η ηδονή!
Και πάλι, αν στον αφρό χτίσω το παλάτι των ονείρων μου, κι εκεί ωραία θα είναι να με νανουρίζει ο κυματισμός της θάλασσας, η πνοή του ανέμου.
Ή πάλι, ανάμεσα. Ναι, με μαγεύουν τα «ανάμεσα». Ούτε μέσα ούτε έξω, ανάμεσα!
Άλλοι, θα προτιμούσαν τον πάγο, το χιονισμένο τοπίο, την κρύα φύση. Έτσι το «μέσα» θα είναι πιο ζεστό πιο φιλόξενο. Και η αντίθεση θα θριαμβεύσει!
Θα μου πείτε, όνειρα θερινής νυκτός. Ε γιατί όχι; Τα όνειρα είναι δωρεάν, δεν είναι προνόμιο κανενός.
Θα μπορούσαμε να αντιγράψουμε και τη φύση. Μα το μόνο που μπορούμε είναι να την καθρεφτίσουμε. Να την κάνουμε σπίτι μας, κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση.
Τα δεντρόσπιτα των παιδικών μας χρόνων θα μας εμπνεύσουν. Ανθρώπινο όνειρο δεν είναι η επιστροφή στη φύση, κοντά στα πουλιά, στα ζώα, στην αλήθεια μας, στην πραγματική μας υπόσταση; Πάντα ονειρευόμαστε γέφυρες σύνδεσης, ανάμεσα στα ασύνδετα κομμάτια του κόσμου που κατοικούμε.
Το καταφύγιο των ονείρων μου το σκέφτομαι τελικά σαν ένα πύργο της Βαβέλ. Για να χωρέσω μέσα του όλα τα χρώματα, τις μουσικές, τις γλώσσες, εκεί θα νιώσω ασφαλής, μέσα στην πολυπλοκότητα της ανθρώπινης φύσης στις αντιθέσεις και στις αντιφάσεις, ανάμεσα στην τρέλα και την κανονικότητα.
Αρκεί να πειστεί ο καθηγητής μου, ο κριτής μου! Γιατί, όπως ξέρει ο καθένας, τα όνειρα υπόκεινται πάντα στον έλεγχο και την αξιολόγηση. Κι ο κριτής αυτός, αυστηρός, αμείλικτος, είναι νομίζω η συνείδησή μου.
Μπορούμε να θεωρήσουμε την ψυχανάλυση ως καταφύγιο των ονείρων των ανθρώπων που καταφεύγουν σε αυτήν;
Τι είναι το καταφύγιο; Είναι εκεί όπου κάποιος νιώθει προστατευμένος από κάτι εχθρικό. Κάτι που απειλεί την ζωή με τις βασικές αλλά και τις λιγότερο βασικές ανάγκες.
Νομίζω πως όποιος έχει μία γεύση από την ψυχαναλυτική εμπειρία δεν θα δυσκολευόταν να δεχθεί αυτή την άποψη, που θεωρεί την ψυχανάλυση καταφύγιο των ονείρων.
Είναι εκεί όπου θα εμπιστευθεί κανείς τα ανομολόγητα ίσως, σχέδια και πλάνα για το μέλλον, καθώς και την φροντίδα των ονείρων, την αναζήτηση ερμηνείας στην νυχτερινή ονειρική δραστηριότητα. Που αφορά παρόν και παρελθόν, και άρα, αναπόφευκτα και μέλλον.
Είναι πράγματι εκπληκτικό (αλλά και κατανοητό) το πόσο οι ασθενείς είναι ευαισθητοποιημένοι στις αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες του χώρου αυτού.
Η οικοδομή, η είσοδος, η αίθουσα αναμονής, (οι ενδιάμεσοι χώροι που λέγαμε την προηγούμενη φορά). Καθώς επίσης το δωμάτιο με το ντιβάνι, η όψη του, το χρώμα, η μυρωδιά, οι ήχοι του.
Ορισμένοι παρατηρούν με κάθε λεπτομέρεια τον χώρο της ψυχοθεραπείας, και συχνά εκφράζουν την άποψή τους για την αισθητική του χώρου. Καμιά φορά αναρωτιούνται γιατί ο ψυχαναλυτής η ή ψυχαναλύτρια επέλεξε αυτήν την οικοδομή, για παράδειγμα. Γιατί επέλεξε αυτό το ύφος πολυκατοικίας, αυτόν το δρόμο, αυτόν τον όροφο. Λες και η πολεοδομική και αρχιτεκτονική ταυτότητα του ψυχαναλυτικού γραφείου να τους αφορά προσωπικά.
Τους αφορά! Διότι είναι το φόντο, ο καμβάς στο ψυχικό έργο τους.
Είναι πασίγνωστη πια η φροϋδική θέση για την ονειρική δραστηριότητα. Με την Ερμηνεία των ονείρων του 1900 αλλά και με όλα τα κατοπινά του κείμενα ο Φρόιντ περιέγραψε με όλους τους τρόπους πως στο όνειρο κρύβεται μια ή περισσότερες απωθημένες επιθυμίες του ατόμου που ονειρεύεται.
Ο Φρόιντ στράφηκε στην ερμηνεία των ονείρων στηριζόμενος στον ελεύθερο συνειρμό των ασθενών του οι οποίοι μιλώντας για τη ζωή τους και τα συμπτώματα περιέγραφαν και τα όνειρα τους. Αυτό τον ώθησε να αναλύσει τα όνειρα όπως ακριβώς έκανε και με τα συμπτώματα:
Να τους δώσει νόημα, να βρει πρόσβαση στο ασυνείδητο. Παρατήρησε ότι και οι ενήλικες ονειρεύονται την εκπλήρωση των επιθυμιών. Όπως τα μικρά παιδιά ονειρεύονται την εκπλήρωση μιας επιθυμίας προηγούμενης μέρας που δεν ικανοποιήθηκε.
Το όνειρο είναι δομημένο συχνά σαν τρελό οικοδόμημα, από ένα έκδηλο, φανερό περιεχόμενο, αυτό που βλέπουμε. Που εξαρτάται από ένα άλλο, λανθάνον περιεχόμενο αποτελούμενο από στοιχεία του ασυνείδητου, παραλλαγμένα χάριν του ονείρου. Μία ακτινογραφία της ψυχής η οποία θα πρέπει να αναγνωριστεί και να ερμηνευτεί ώστε να μπορέσει να συμμετέχει στην διαδικασία λύσης των συμπτωμάτων.
Το όνειρο, λέει ο Φρόιντ, είναι σαν το ρέμπους. Μιλάει με εικόνες, άσχετες μεταξύ τους, που όταν γίνουν λέξεις δείχνουν ολοκληρωμένο και λογικό το νόημα της πρότασης.
Όλοι μας έχουμε την εμπειρία του βασανιστικού ονείρου όπου βρισκόμαστε σε απορία, απροετοίμαστοι, μπροστά σε δασκάλους που απαιτούν απαντήσεις σε ερωτήσεις που δεν έχουμε μελετήσει.
Τέτοια όνειρα συχνά διαδραματίζονται σε αντίστοιχους χώρους, με στενούς διαδρόμους, αμέτρητες πόρτες δίχως διέξοδο, συνεχόμενα δωμάτια. Μερικές φορές μάλιστα επαναλαμβάνεται το όνειρο, με παρόμοια ιστορία ανικανότητας, όχι την ίδια, μα που παίζεται στο ίδιο σκηνικό.
Έχουμε την αίσθηση πως το αρχιτεκτόνημα μέσα στο οποίο ξετυλίγεται το όνειρο ή ο εφιάλτης μάς είναι γνωστό, άσχετα αν πρόκειται για εξωπραγματικό κτίσμα.
Η ανάλυση θα βρει τους συμβολισμούς, πιθανότατα θα αντιληφθεί την μετάθεση, δηλαδή θα εμφανίσει το πραγματικό νόημα του εξωπραγματικού κτίσματος.
Συμβολισμός και μετάθεση είναι δυο από τους μηχανισμούς του ονείρου. Υπάρχουν κι άλλοι. Η προβολή και η συμπύκνωση, δηλαδή σε ένα πρόσωπο ή κτίριο να προβάλλονται δυο ή περισσότερα πραγματικά πρόσωπα ή οικοδομήματα.
Όπως, για παράδειγμα, ιδέες, κοσμοθεωρίες, ιδεολογίες, μπορούν να συμβολισθούν με ένα επιβλητικό κτίριο.
Και όπως όλοι μπορούμε να φανταστούμε δεν είναι πάντα εύκολη η κυκλοφορία μέσα στους δαιδάλους των ιδεολογικών κατασκευών.
Έτσι οι δυσκολίες και η αγωνία για διέξοδο εμφανίζονται σε αυτά τα αγχωμένα όνειρα χρησιμοποιώντας αρχιτεκτονήματα όπου ταλαιπωρείται ο ονειρευόμενος ανοιγοκλείνοντας πόρτες ή προσπαθώντας να βρει τα κλειδιά τους, ανεβοκατεβαίνοντας ατέλειωτες σκάλες, ή να βρίσκεται μπροστά σε μεγάλες υψομετρικές διαφορές κλπ.
Η ψυχανάλυση δεν είναι εξαίρεση στον κανόνα.
Δεν είναι σπάνιο να φέρνει κάποιος στο ντιβάνι ένα αγχώδες όνειρο όπου μέσα από την εργασία της ανάλυσης του ονείρου αντιλαμβάνεται πως αναζητά απάντηση σε προβληματισμούς που έχουν να κάνουν με το ψυχαναλυτικό οικοδόμημα.
Με τα χαρακτηριστικά μετάθεσης, προβολής, συμβολισμού, ή συμπύκνωσης συμβαίνει συχνά να φτάνουν στο ντιβάνι, μέσα στην ψυχαναλυτική θεραπεία, όνειρα των αναλυόμενων που περιλαμβάνουν τους χώρους του ψυχαναλυτικού γραφείου.
Στα όνειρα των αναλυόμενων οι χώροι τής ψυχανάλυσης δεν είναι πάντα αναγνωρίσιμοι, η εργασία του ονείρου τους έχει μεταμφιέσει χρησιμοποιώντας τον συμβολισμό ή την συμπύκνωση κλπ. Μέσα όμως από την ανάλυση του ονείρου εμφανίζεται το υπολανθάνον περιεχόμενο που περιλαμβάνει τον ψυχικοποιημένο χώρο του ψυχαναλυτικού γραφείου.
Ανάλυση ενός σύνθετου ονείρου δεν νοείται έξω από την ψυχαναλυτική διαδικασία.
Χρειάζεται μεγάλη προσοχή. Όπως είπα πριν, δεν νοείται ανάλυση ονείρου έξω από την ψυχαναλυτική διαδικασία. Θα είναι αυθαίρετη, ενδεχομένως επικίνδυνη. Διότι το υποσυνείδητο έχει τον τρόπο του να παρακάμπτει την λογική.
Αν όντως η ψυχανάλυση θεωρεί πως το σπίτι συμβολίζει το ψυχαναλυτικό εγώ, αυτό δεν σημαίνει πως από τη στιγμή που ο καθένας μας έχει συνείδηση αυτής της συμβολοποίησης θα συνεχίσει πράγματι να εμφανίζει στο έκδηλο περιεχόμενο του ονείρου, τον ίδιο συμβολισμό.
Ήδη, εμείς εδώ τώρα μιλήσαμε γι’ αυτό. Αν απόψε ονειρευτείτε το σπίτι σας δεν είναι σίγουρο πως είναι το «εγώ» σας που συμβολίζεται. Διότι το υποσυνείδητο έχει αντιληφθεί ότι το γνωρίζετε και άρα θα χρησιμοποιήσει άλλους τρόπους για την μεταμφίεση το απωθημένου. Μόνον ο ελεύθερος συνειρμός στην ψυχαναλυτική διαδικασία είναι ικανός να φέρει στο φως την πραγματική εργασία του ονείρου.
ΑΣΚΗΣΗ 2.
Σε ένα μικρό κείμενο 200 λέξεων, περιγράψτε κάποιο αρχιτεκτονικό στοιχείο τής κατοικίας σας που θεωρείτε πως ο αρχιτέκτονας-κατασκευαστής έλαβε ή δεν έλαβε υπ’ όψη του τις ψυχικές σας ανάγκες.
Το στέλνετε πριν τις 30/03/19 στη διεύθυνση: psyvaits@gmail.com
Η ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΗ
Ξεπέρασα τις αντιρρήσεις για το πόσο μικρό θα γίνει, για το πόσο θα κοστίσει, και άνοιξα ένα παραθύρι στον τοίχο του σαλονιού να βλέπει προς το νότο. Τόσο όσο, μου έφτανε. Ήθελα το καλοκαίρι ο αέρας να περνά ελεύθερα μέσα από το χώρο, ήθελα το χειμώνα να μπαίνουν έστω λίγες ακτίνες φωτός να τον γλυκαίνουν και να ζεσταίνουν. Ήξερα πως τους κρύους μήνες ο ήλιος αλλάζει πορεία γέρνοντας ώστε να παρακάμπτει εξώστες και μπαλκόνια και μας επισκέπτεται από το νοτιά.
Όλα άλλαξαν και στο μικρό wcγια να χωρέσει η ντουζιέρα. Φρόντισα να βάλω τον ψιλόλιγνο καθρέφτη απέναντι από την πόρτα ώστε να προσφέρει άπλα στο βλέμμα μπαίνοντας. Τώρα ήμουν όρθια εμπρός στο νιπτήρα, το δεξί χέρι να κρατά το μπιστολάκι, το αριστερό να ανακατεύει τα μαλλιά για να πάρουν όγκο. Κεφάλι γερμένο, μάτια κλειστά να μην τα ενοχλεί ο αέρας. Και όπως ανασηκώθηκα και το βλέμμα έπεσε στον καθρέφτη έμεινα για λίγο ακίνητη. Δεν μπορούσα να πιστέψω αυτό που έβλεπα. Ένα υπέροχο χειμωνιάτικο ηλιοβασίλεμα ζωγραφισμένο με βαθύ κόκκινο και λίγες πινελιές από μωβ.
Τόσα και τόσα υπολόγισα κάνοντας αυτή την ανακαίνιση μα αυτό μου είχε ξεφύγει. Δεν είχα σκεφτεί πως ο καθρέφτης, η πόρτα και το νιο το παραθύρι ήταν στην ίδια ευθεία και ότι μαζί με το είδωλό μου θα έβλεπα και ουρανό!
Μα καλά, πως και δεν το είχα προσέξει τόσους μήνες; Η Ροδιά έφταιγε, αυτή η ομορφονιά που τώρα η φύση την ξεγύμνωσε. Να λοιπόν τρία βασικά στοιχεία που συνθέτουν την ευτυχία του ανθρώπου, η δική του προσπάθεια, το χαμόγελο της τύχης και η Θεία πνοή της φύσης.
Εκεί στέκεται ο αρχιτέκτονας απολαμβάνοντας το έργο του και τη χάρη που του δόθηκε σιγοτραγουδώντας: «Πάω να πω στον ουρανό, πάω να πω στο σύννεφο…..»
