Η Εφηβεία.

13/02/2017

Λεξικοπωλείο

Καλησπέρα σας.

«Θα μελετήσω τους ανθρώπους, αυτός είναι ο πρώτος μου στόχος και φιλοδοξία»! Σ’ αυτή τη φράση του του διάσημου Ρώσου μυθιστοριογράφου Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, του συγγραφέα που ένιωσε «τη δίψα της ψυχής της ανθρωπότητας», όπως ο ίδιος είπε στο τέλος της ζωής του, συμπυκνώνεται η οπτική με την οποία ο Ντοστογιέφσκι προσέγγιζε τα πάθη των ανθρώπων. Περιέγραφε τις αναζητήσεις τους, τις ελπίδες τους, τη δύναμη της ψυχής τους, τελικά.

Άνθρωπος με έντονα πάθη ο ίδιος, ζούσε κάθε στιγμή μέχρι το μεδούλι. Ερωτεύτηκε, εξορίστηκε, φυλακίστηκε, έφτασε μέχρι το ικρίωμα για να ακούσει τη μετατροπή της ποινής του την τελευταία στιγμή, αγάπησε τον τζόγο και βασανίστηκε σ’ όλη του τη ζωή από ασθένειες, σωματικές και ψυχικές. Μόνη του διέξοδος η γραφή. Και την υπηρέτησε με αφοσίωση, δίνοντας αριστουργήματα.

Έγραψε τον Έφηβο το 1875, δηλαδή σε ηλικία 54 ετών, έξι χρόνια πριν τον

 θάνατό του, το 1881.

"Ο Έφηβος" είναι μια από τις μεγαλειώδεις δημιουργίες του. Είναι οι

εκμυστηρεύσεις ενός νόθου γιου, του Αρκάντι Ντολγκορούκι, που περιγράφει τις περιπέτειες που έζησε στην Αγία Πετρούπολη, προσπαθώντας να κερδίσει τη στοργή του πατέρα του Βιερσίλοφ. Ο Βιερσίλοφ είναι διχασμένη προσωπικότητα και στο πρόσωπό του ο Ντοστογέφσκι εκφράζει προσφιλείς του πεποιθήσεις, όπως ότι ο Ρώσος είναι ο μοναδικός οικουμενικός άνθρωπος, ενώ ο Ευρωπαίος διανοούμενος βρίσκεται στο χείλος της καταστροφής εξαιτίας του υλισμού του και της άρνησης του Χριστού. Ο ίδιος έλεγε γι' αυτό το μυθιστόρημα: «Υπάρχουν τέσσερα μυθιστορήματα μέσα στον "Έφηβο"».

Προετοιμάζοντας το σημερινό καφέ ψ σκεφτήκαμε να χρησιμοποιήσουμε σαν αφορμή τον Έφηβο του Ντοστογιέφσκι για να μιλήσουμε για τον ψυχισμό και την σεξουαλικότητα στην εφηβεία. Προσκεκλημένη μας η ψυχολόγος και ομαδική ψυχαναλύτρια 

Χριστίνα Μιχαλοπούλου, που ασχολήθηκε, και ασχολείται, σε βάθος με το θέμα.

Στο ψυχαναλυτικό περιοδικό ΟΙΔΙΠΟΥΣ δημοσίευσε τον Μάιο του 2016 ένα εξαιρετικό άρθρο με τίτλο ο Έφηβος, του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι.

Σας διαβάζω τις τελευταίες παραγράφους του άρθρου της Χριστίνας Μιχαλοπούλου στον Οιδίποδα:

Ο Ντοστογιέφσκι, κατά τη γνώμη μου, συνθέτει αριστοτεχνικά την εσωτερική πάλη αλλά και την απόλυτη ρευστότητα των ψυχικών δομών της εφηβείας μέσα από όλα τα στοιχεία του έργου του:

Το παλιό (ο τρόπος σκέψης του Ρώσου του 1840) και το νέο (η νιχιλιστική σκέψη των νέων το 1860) συγκρούονται, όπως ο έφηβος όταν προσπαθεί να κατασκευάσει την ιστορία της παιδικής του ηλικίας. Η Ρωσία και η  Ευρώπη συγκρούονται – με εκπροσώπους των ριζοσπαστικό ιδεολόγο Κραφτ, που αυτοκτονεί, και τον Βερσίλωφ. Τα χρήματα, η νέα τάξη πραγμάτων, που επιθυμεί να κατακτήσει με την «ιδέα» του που Αρκάντι, συγκρούονται με τους τίτλους ευγενείας του παλαιού καθεστώτος – το όνομα που έχει από τον θέτω του πατέρα αλλά και την θέση του γαιοκτήμονα πατέρα του Βερσίλωφ…

…Αισθάνθηκα κι εγώ ότι το μυθιστόρημα προκαλεί συγχύσεις σε σχέση με τους διαλόγους και τα γεγονότα που αφηγείται. Είναι όμως η σύγχυση που χαρακτηρίζει την εφηβεία... Μέσα από τις τόσες σελίδες του καταφέρνει να αναδείξει την αγωνία προς αυτονόμησης προς διαχρονικού ως προς το βίωμα του εφήβου και την αγωνία για δημιουργία ταυτότητας που προϋποθέτει την εγγραφή στην γενεαλογία. Το ένηβο σώμα του Αρκάντι εκφράζει το βίωμα της ταραχώδους εφηβείας με έναν τρόπο που θα μπορούσε να το εκφράσει κι ο έφηβος της διπλανής μας πόρτας, σήμερα.

Επίσης, το 2015 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρμός το βιβλίο Ψυχοσεξουαλικές αλλαγές στην εφηβεία, που έγραψε από κοινού με τον ψυχολόγο και ψυχοθεραπευτή Γιώργο Κίσσα.

Όπως αντιλαμβάνεστε είναι το καταλληλότερο πρόσωπο να μας μιλήσει για το αποψινό μας θέμα, σε λίγα λεπτά της δίνω το μικρόφωνο. Εγώ θα περιοριστώ σε μια μικρή εισαγωγή και στο να την καλωσορίσω, όπως και σας, στο πάντα φιλόξενο Λεξικοπωλείο μας.

Σαν εισαγωγή, για να δώσω τροφή στη συζήτηση που θα ακολουθήσει, προτείνω δύο πράγματα:

1. Να γράψετε, όσοι επιθυμείτε, μια ερώτηση ή μια πρόταση για το θέμα, που να μην ξεπερνάει τις δυο γραμμές. Και αμέσως μετά την παρέμβαση της Χριστίνας Μιχαλοπούλου να προσπαθήσουμε μαζί να δώσουμε απαντήσεις.

2. Να μου επιτρέψετε να χρησιμοποιήσω ένα κείμενο γραμμένο από μια άλλη φίλη, που είναι πιστή θαμών του καφέ ψ, και είναι επίσης κλινική ψυχολόγος και ψυχοθεραπεύτρια. Η Μαρία Αλιφέρη. Βρήκα το κείμενό της δημοσιευμένο στην ιστοσελίδα της, και επειδή τυχαίνει να εκφράζει απόλυτα τις απόψεις μου πάνω στο θέμα σας το διαβάζω:

Κείμενο της Μαρίας Αλιφέρη

Όταν η Francoise Dolto θέλησε να μιλήσει για τον ευάλωτο ψυχισμό των εφήβων αναφέρθηκε στο «σύμπλεγμα του αστακού»:

Την περίοδο που  ο αστακός μένει χωρίς περίβλημα, εως ότου φτιάξει το νέο του κέλυφος είναι εκτεθειμένος σε κάθε λογής κινδύνους. Νοιώθει «έξω από τα νερά του», αθωράκιστος όπως είναι, έχοντας ένα σώμα μαλακό και τρυφερό, το οποίο καλείται να προστατέψει από τους εισβολείς εχθρούς.

Ο κάθε  έφηβος κουβαλάει το μαλακό και τρυφερό «σώμα-ψυχή»  της παιδικής ηλικίας, μαζί με ένα νέο «σώμα-ψυχή» που ενηλικιώνεται και αλλάζει  με τους δικούς του ρυθμούς.  Καλείται λοιπόν,  να  παλέψει για  να το θωρακίσει με ένα λιγότερο ή περισσότερο προστατευτικό περίβλημα, ανάλογα με τον κίνδυνο που αισθάνεται και την αντίστοιχη  ανάγκη για άμυνα απέναντι σε  τυχόν λιγότερο ή περισσότερο βίαιες επιθέσεις. Η σύγκρουση ανάμεσα στο «σκληρό-αδιαπέραστο » και «μαλακό-τρωτό » στρώμα του «σώματος- ψυχής» του εφήβου εκδηλώνεται  με τον φόβο της έκθεσης ή το αντίθετό της, την επιθυμία επίδειξης και πρόκλησης.

Στο σημείο αυτό θα ήθελα να τονίσω ότι ο έφηβος έχει την τάση να επιδεικνύει το σώμα του και τα ψυχικά του χαρακτηριστικά. Αυτή η τάση θεωρείται αναγκαία για την οργάνωση του ψυχικού του κόσμου. Διότι όπως το παιδί για να αποκτήσει  σταθερή εικόνα  εαυτού πρέπει να καθρεφτιστεί στο βλέμμα της μητέρας του, έτσι και ο έφηβος για να φτιάξει συνεκτική ταυτότητα ύπαρξης έχει ανάγκη από το καθρέφτισμα και την αποδοχή των σημαντικών ανθρώπων του περιβάλλοντος του.

Σε κάθε περίπτωση, αυτό που μετράει είναι το κατά πόσο υπάρχει πρόσβαση από τη μεριά του εφήβου  στο λόγο, στη σκέψη, στα συναισθήματα, στη φαντασίωση. Και ο χώρος για την ανάπτυξη αυτών των εσωτερικών δυνατοτήτων δημιουργείται όταν  μέσα στην οικογένεια, οι γονείς, δεν θα παραβιάσουν τα διαπερατά όρια αυτού του τρωτού «σώματος-ψυχής» , είτε με υπερβολική υπερπροστασία και φροντίδα, είτε με αδιαφορία ή  επιθετικότητα.

Στις περιπτώσεις που δεν συμβαίνει αυτό, το «σύμπλεγμα του αστακού» δεν λύνεται ούτε οδεύει προς τη λύση του, αλλά «διαιωνίζεται» και στην ενήλικη ζωή. Τότε οι άμυνες που ο έφηβος μαθαίνει να χρησιμοποιεί για να προστατεύσει το συνεχώς απειλούμενο «σώμα- ψυχή» είναι πρωτόγονες, άκαμπτες και βραχυπρόθεσμες. Είναι οι σε όλους μας γνωστές  «πράξεις- εκφορτίσεις» των εφήβων οι οποίες είναι λιγότερο ή περισσότερο βίαιες,  και απευθύνονται είτε εναντίον του ίδιου τους του « σώματος-ψυχής» με αυτοτραυματισμούς, ατυχήματα, είτε εναντίον του περιβάλλοντός τους με χειροδικία, λεκτική βία, και κάθε μορφής   καταστροφικότητα.

Άλλωστε, το συναίσθημα της ντροπής που αισθάνεται ο έφηβος  ως προς τις εκάστοτε «αδυναμίες» του μπορεί να είναι το ίδιο  έντονο και ως προς τις δυνατότητές του  και τα χαρίσματά του.  Στη πρώτη περίπτωση μπορεί να ντρέπεται επειδή θα φανούν οι ελλείψεις και τα ελλείμματα τα οποία βιώνονται ως κίνδυνος απώλειας του αισθήματος αυτοεκτίμησης. Στη δεύτερη περίπτωση μπορεί να ντρέπεται να φανούν οι δυνατότητές του οι οποίες βιώνονται επίσης ως κίνδυνος απώλειας της αποδοχής και της αναγνώρισης ενός σημαντικού προσώπου.

Μ. Αλιφέρη.

Σκέφτομαι την προτροπή που απευθύνουν γονείς και κοινωνικό σύνολο σε κάθε νέο άνθρωπο: Κατασκεύασε το μέλλον σου! Είναι προτροπή, ή ακόμα και προσταγή, που η ψυχανάλυση θα προσπαθήσει να μετατρέψει σε ευχή: Κατασκεύασε το παρελθόν σου[1].

Η ψυχανάλυση χρησιμοποιεί την έννοια της “κατασκευής”. Είναι όρος που

δηλώνει μια διεργασία μέσα στο πλαίσιο της ψυχοθεραπείας για την ανασύσταση μέρους της παιδικής ιστορίας του ανθρώπου, πραγματικής ή φανταστικής.

Νιώθω πως αυτό ακριβώς επιχειρεί το βιβλίο: Μια κατασκευή, εκ των υστέρων.

Μια διαδρομή φαινομενικά δίχως προορισμό, μα που καταλήγει στο στήσιμο μιας ταινίας που διατρέχει τον χρόνο.

Διαγράφεται έτσι μια βιογραφία.

Είναι μια κατασκευή ενός παρελθόντος που έχει τις ρίζες του στο παρόν!

Έτσι το λογοτεχνικό έργο γίνεται η δημιουργία που εγγυάται να του βρει μια θέση στο σύστημα, στην οικογένεια, στη γενεαλογία, στη χρονική τάξη. Το αφήγημα, η φαντασιακή έκφραση, ως άλλη ψυχανάλυση, θα δώσει την δυνατότητα να ειπωθεί το συναίσθημα, να γίνουν λέξεις οι φόβοι, οι συγκρούσεις και οι επιθυμίες. Τα συναισθήματα της εφηβικής ζωής.

Το «οικογενειακό μυθιστόρημα» θριαμβεύει! Με τον όρο αυτό χαρακτήρισε ο Φρόιντ τις φαντασιώσεις μέσω των οποίων το άτομο τροποποιεί φαντασιακά τους δεσμούς με τους γονείς και το περιβάλλον του, επινοώντας για την περίπτωση ένα είδος μυθιστορήματος

Χρειάζεται άραγε να προσθέσω εδώ ότι, κατά τον Φρόιντ, οι φαντασιώσεις αυτού του είδους έχουν τις ρίζες τους στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα;

---

[1] Ψυχανάλυση και εφηβεία, Κλινικά και θεωρητικά ορόσημα, Συλλογικό έργο. Εστία, Αθήνα 2013

 

Επόμενο καφέ ψ στο Λεξικοπωλείο
τη Δευτέρα 13 Μαρτίου
με θέμα Αρχιτεκτονική και ψυχανάλυση.

Εκδόσεις Αρμός, 2015.

Φ. Ντοστογιέφσκι, Ο Εφηβος, μετάφραση Άρη Δικταίου,
εκδόσεις ΔΑΡΕΜΑΣ, 1963.

...Αρχίζει λοιπόν εδώ μια διαφορετική φάση τής συνεδρίας. Ο λόγος του Νίκου γίνεται

χειμαρρώδης. Πάει εκείνος ο νυσταγμένος και βαρύς έφηβος που ήξερα; Μιλάει με πάθος, αυθόρμητα, ελεύθερα, αρχίζω να τον θαυμάζω. Έχει κοκκινίσει, σχεδόν δεν υπάρχω απέναντί του, διηγείται τις μάχες και τους θανάτους που πετυχαίνει, τα κόλπα και τις στρατηγικές που ακολουθεί, τα μυστικά που έχει αντιληφθεί και που αποκαλύπτει με περηφάνια. Τον αφήνω να δίνει λεπτομέρειες που δεν πολυκαταλαβαίνω, που δεν με πολυενδιαφέρουν, που μοιάζουν όμως σημαντικές για κείνον. Μιλάει για εχθρούς, για επιθέσεις, για νεκρούς και για αίμα. Πολύ αίμα.

Όταν φτάνει το τέλος τής συνεδρίας, τού προτείνω να συναντηθούμε σε λίγες μέρες να συνεχίσουμε. Δέχεται με χαρά.  

Όταν έκλεισα την πόρτα πίσω του, δεν ήξερα περισσότερα από πριν τη συνεδρία, για το τι συμβαίνει. Αισθανόμουν μιαν ικανοποίηση, που τον είδα, έτσι ξαναμμένο, να μιλάει για τόσο προσφιλή του θέματα. Εντάξει, υπάρχει βία σ’ αυτά τα παιχνίδια, οι αιμοσταγείς λέξεις φοβίζουν ίσως. Χάρηκα όμως, που κατάφερα να μην αντιδράσω στο άκουσμά τους, να τον αφήσω να μιλήσει επιτέλους σε κάποιον, που δεν τρομάζει με τις λέξεις. Ιδίως όταν με αυτές τις λέξεις διηγείται ένα παιχνίδι. Ένιωθα πως τον συμπάθησα. Όσο για το αναπόφευκτο ερώτημα «τι να συμβαίνει;» προσπάθησα συνειδητά να το αποφύγω. Άλλωστε, περίμενε κάποιος στο σαλόνι για την επόμενη συνεδρία...

…Οι γονείς αντιλαμβάνονται, δίχως να το λένε, την κρίση εφηβείας που περνάει ο γιός τους. Πάλι καλά. Το χειρότερο που θα μπορούσε να συμβεί σε ένα παιδί είναι να περάσει την κρίση της ηλικίας αυτής χωρίς κανένας να την αντιληφθεί. Χρειάζεται, αυτοί στους οποίους απευθύνεται η κρίση τής εφηβείας, να δείξουν ότι την παρέλαβαν…

(αποσπάσματα από το βιβλίο Ακούω όπως Αγαπάω, εκδόσεις Κοντύλι, 2012)