Καφέ Ψ: Συνειρμοί, ψυχανάλυση, ποίηση και μουσική

Δευτέρα 14/11/2016
στο Λεξικοπωλείο.

Ο ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΣΥΝΕΙΡΜΟΣ

Kάτσε

Κι άκουσε τι λέω

Έχω ανάγκη

Δε μιλώ στον αέρα

Βουίζω

Πιάσε και κούνα με

Μέχρι να σταματήσω

88 εν κινήσει, σελ. 65

Αν άκουγε τα λόγια τούτα ο ψυχαναλυτής σε μια συνεδρία, θα ένιωθε σίγουρα αγαλλίαση στην πολυθρόνα του πίσω απ’ το ντιβάνι.

Είναι γνωστό πια σε όλους πως η ψυχαναλυτική μέθοδος της ακρόασης δίχως παρέμβαση από την πλευρά του αναλυτή, υπαγορεύτηκε στον Φρόιντ από τις ίδιες τις αναλυόμενές του, στα πρώτα βήματα της ψυχανάλυσης.

Κάτσε

Κι άκουσε τι λέω

Έχω ανάγκη.

Το αίτημα είναι ξεκάθαρο: έχω ανάγκη να σου μιλήσω. Άρχισε ήδη να δουλεύει η μεταβιβαστική μηχανή που εγκαθιστά μια σχέση εμπιστοσύνης, ένα σταθερό και σίγουρο πεδίο να αναπτυχθεί ο βαθύς ψυχικός κόσμος, να ξεδιπλωθούν οι μύχιες σκέψεις, οι άγνωστες, οι σκοτεινές, οι ανείπωτες. Για να συμβεί αυτό χρειάζεται η σιωπή και η επιπλέουσα προσοχή του αναλυτή, η λευκή οθόνη προβολής, λευκή μα όχι κουφή. Μουγκή ίσως, μα υπάρχει. Ο ψυχαναλυτής είναι εκεί, όλος αυτιά, παρών, δεν είναι αέρας.

Δε μιλώ στον αέρα

Βουίζω

Βούισμα, αυτό καραδοκεί ο αναλυτής περιμένοντας την ξαφνική ανάδυση του υποσυνείδητου, ένα λαθάκι, ένα μπέρδεμα της γλώσσας, μια ανάμνηση που ξεπηδάει απ’ το πουθενά μέσα στο βουητό της αφήγησης.

Θα μπορούσαμε να πούμε για την «επιπλέουσα προσοχή» πως μοιάζει με την συμπεριφορά

του σωματοφύλακα: ακούει και συγχρόνως προσέχει τα πάντα, κάθε κίνηση, κάθε ήχο, κάθε λεπτομέρεια που συμβαίνει την ώρα της ομιλίας, η ιστορία που εκφωνείται περνάει σε δεύτερη μοίρα. Ο αναλυόμενος και ο ποιητής μιλάει, με τη φωνή, το συναίσθημα, τις ανεπαίσθητες κινήσεις και στάσεις που, εκείνες, μιλούν από μόνες τους.

Και σαν το μωρό που γυρεύει την αγκαλιά της μάνας, για να αφεθεί και να βουίσει ελεύθερα απολαμβάνοντας την ασφάλεια στην κούνια, που ξαναβρήκε τώρα στα δύσκολα, στην ανάγκη. Ή πάλι, (είναι θέμα ερμηνείας, ξέρει ο Βασιλάκης την αμφισημία των λέξεων,) κούνα με, ταρακούνα με να ξυπνήσω, να καταλάβω τι μου συμβαίνει.

Πιάσε και κούνα με

Μέχρι να σταματήσω

Ακούστε τι έλεγε ο Freud στους ασθενείς του:

«Η συνεδρία πρέπει να διαφέρει από μια συνηθισμένη συνομιλία. Κατά την διήγηση, στην προσπάθειά σας να μην χάσετε τη ροή της ιστορίας σας, δεν θα πρέπει ο λόγος να εξαλείψει όλες τις σκέψεις, όλες τις δευτερεύουσες ιδέες που εμποδίζουν την παρουσίασή σας. Θα παρατηρήσετε ότι κατά τη διάρκεια της ιστορίας σας, διαφορετικές ιδέες θα προκύψουν, αναπάντεχες, ιδέες που θα απορριφθούν επειδή έχουν περάσει από το κόσκινο της κριτικής σας.

Θα μπείτε στον πειρασμό να πείτε «αυτό ή εκείνο δεν έχει τίποτα να κάνει εδώ» ή, «κάτι τέτοιο δεν έχει σημασία» ή «αυτό είναι τρελό και δεν υπάρχει καμία ανάγκη να ειπωθεί». Μην δίνετε βάση σε αυτή την κριτική και να μιλήσετε ούτως ή άλλως, ακόμα και όταν είστε αντίθετος σε αυτό ή ακριβώς εξαιτίας της αντίθεσής σας.

Θα δείτε και θα καταλάβετε αργότερα γιατί η ψυχανάλυση επιβάλει τον κανόνα αυτόν. Πράγματι είναι το μόνο που θα πρέπει να ακολουθήσετε. Να λέτε ό, τι περνάει από το μυαλό σας. Να συμπεριφέρεστε με τον τρόπο ενός ταξιδιώτη που κοιτάζει από το παράθυρο του βαγονιού του, περιγράφοντας το τοπίο, σε ένα άτομο καθισμένο πίσω του. Τέλος, μην ξεχνάτε ποτέ την υπόσχεσή σας να είστε ειλικρινής, μην παραλείψετε κάτι που για κάποιο λόγο φαίνεται δυσάρεστο να πείτε...

Στο συνειρμό του Βασιλάκη δεν πρόκειται για τρένο μα για λιμάνι, ή για λίμνη όπου πέφτουν λόγια ακατάληπτα:

Περαστικά λόγια

Όσα και να πω το μυαλό άδειο μένει να’ ρθουν τ’ άλλα

Έτσι περνούν από μπροστά μου σαν τη βόλτα στο λιμάνι

88 εν κινήσει, σελ. 58

Κεντράρω

Άντε πάλι ξανά μου άνοιξε το κέντρο και παρλάρω βαβαβα

Τρέχει πράμα βρουουμ βρίθει ιδεών το ρεύμα

Στριμμένο κατάλληλα

Ακατάληπτα λόγια μαζί με μερικά συντακτικά

Πέφτουν στη λίμνη

Ξεχειλίζουν καταβρέχουν πιτσιλάνε

Κάτω απ’ το δέρμα δίνουνε

Ηλεκτρικές δονήσεις

88 εν κινήσει, σελ. 47

Ηλεκτρικές δονήσεις κάτω απ’ το δέρμα τα ακατάληπτα λόγια...

Ο ελεύθερος συνειρμός, λέει η ψυχανάλυση, θα προσπαθήσει να σπάσει το κέλυφος των αντιστάσεων για να αναδείξει το τραύμα. Να το φέρει στο φως!

Πόσο ταιριάζουν οι παρακάτω στίχοι (προσέξτε τις λέξεις που χρησιμοποιούνται και τα παιχνίδια τους):

Κέλυφως

Σα φαναράκι με ήλιο

Ο άνεμος σε πάει όπου να’ ναι

Και συ

Παραδίνεσαι στο ρεύμα

Χωρίς αντίσταση

Κι όμως φωτίζεις...!

88 εν κινήσει, σελ. 18

Εδώ είμαστε, στην Αντίσταση!

Η Αντίσταση στην ψυχοθεραπεία εμφανίζεται με διάφορες μορφές και έχει στόχο να εμποδίσει τις παθογενείς αναμνήσεις. τις, υποτίθεται, ξεχασμένες. Οι μνήμες αυτές βρίσκουν κάποτε την ευκαιρία να διασχίσουν την αντίσταση και να εμφανιστούν μέσα στη διήγηση, με όχημα τον ελεύθερο συνειρμό.

Τότε θα χρειαστεί η ερμηνεία, όχι εύκολη υπόθεση!

Η βία της ερμηνείας μπορεί να αποβεί μοιραία για τη συνέχιση της θεραπείας και την επεξεργασία του τραύματος που αναδύθηκε ενδεχομένως, και βρίσκεται σε απόλυτη συσχέτιση με το παρόν και τα συμπτώματα του ασθενή.

Προετοιμάζοντας το καφέ ψ έκανα αυτόν τον συσχετισμό ανάμεσα στην αντίσταση και τον ελεύθερο συνειρμό στην ψυχανάλυση, στην ποίηση και στη μουσική. Από την σημερινή συνάντηση ελπίζω να πάρω απαντήσεις, και, ίσως βρούμε χρόνο στο τέλος να το συζητήσουμε. Αλλιώς μιαν άλλη φορά.

Καλώς ήλθες, λοιπόν, αγαπητέ Δημήτρη Βασιλάκη, θα σε ακούσουμε, θα σε κουνήσουμε επίσης. Και θα σε σταματήσουμε, όταν περάσει η ώρα της συνεδρίας, συγνώμη, του καφέ ψ ήθελα να πω.

Κι εσύ, Μαρία Αλιφέρη, είχες δίκιο, όταν πρότεινες τη συλλογή 88 εν κινήσει (και τον δημιουργό της) για το αποψινό καφέ ψ που έχει θέμα τον ελεύθερο συνειρμό.

Σε ευχαριστώ για την ιδέα και την ένθερμη συμμετοχή σου.

Δίνω αμέσως το μικρόφωνο στους δυο σας για τους δικούς σας ελεύθερους συνειρμούς.

Ευχαριστώ και όλους εσάς για την παρουσία και προσοχή σας.
Γ. Β.

Η κλινική ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια Μαρία Αλιφέρη που είχε την ιδέα για το θέμα της συνάντησης ήταν η κεντρική ομιλήτρια με το εξής κείμενο:

Ο ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΣΥΝΕΙΡΜΟΣ ΣΤΗ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Η καρδιά του σημερινού μας θέματος χτυπάει στο ρυθμό των λέξεων και της σημασίας τους. Και τι καλύτερο από το να μιλήσει κανείς για το θέμα αυτό στο χώρο του λεξικο-πωλείου , όνειρο ζωής που έγινε πραγματικότητα από την Οdile Brehier. Ένα μεγάλο ευχαριστώ στην Οdile που μας φιλοξενεί σήμερα με πραγματική αγάπη και φροντίδα , προσφέροντας μας πολιτισμό.

Θα ήθελα να ευχαριστήσω από καρδιάς τον συνάδελφο και φίλο Γιάννη Βαϊτσαρά που με προσκάλεσε να μιλήσω στο καφέ Ψ. Τον Γιάννη τον γνώρισα στη παρουσίαση του βιβλίου του Ψυχαναλυτή Χάρη Μωρίκη Ψυχανάλυση και Λογοτενία στο Polis art Cafe του Αρσακείου Μεγάρου, εδώ και δύο χρόνια. Καθόταν δίπλα μου και όταν μου είπε μ’ ένα πλατύ χαμόγελο, ότι γράφει μυθιστορήματα Ψ αλλά και ότι έρχεται από την Θεσσαλονίκη στην Αθήνα για να κάνει συναντήσεις καφέ Ψ στο λεξικοπωλείο στη γειτονιά μου, από τη πρώτη στιγμή η σχέση μου με τον Γιάννη έγινε φιλική.

Θέλω να ευχαριστήσω και όλους εσάς που είσαστε απόψε εδώ και να σας καλωσορίσω στη σημερινή μας συνάντηση.

Το θέμα μας σήμερα είναι αρκετά φιλόδοξο και ευρύ γιατί δεν περιορίζεται στον ελεύθερο συνειρμό στη ψυχανάλυση ,αλλά και στη ποίηση και τη μουσική τζαζ.

Θα έλεγα ότι μια ψυχαναλυτική συνεδρία, όπως και ένα ποίημα, μπορεί να μοιάζει με τη δομή και τη γλώσσα της μουσικής jazz.

Σε μία συνεδρία ο λόγος του αναλυόμενου που απευθύνεται στον ψυχαναλυτή, εγγράφεται πάντα μέσα στη πεπερασμένη ροή του χρόνου. Του χρόνου του ρολογιού των 45 λεπτών,

του χρόνου του εσωτερικού, με τις σιωπές , τις παύσεις και τους τονισμούς ανάμεσα στα συμφραζόμενα , το ρυθμό της ομιλίας του ομιλούντος, και του χρόνου του ψυχικού, όπου το παρελθόν και το παρών γίνονται ένα με το μέλλον.

Η εσωτερική κινητοποίηση που διαδραματίζεται στο πλαίσιο μιας συνεδρίας μέσα στη ροή του του πεπερασμένου χρόνου της, συμπλέκεται με “τον ελεύθερο συνειρμό ” αναλυτή και αναλυόμενου, ως προς τη δημιουργία κάθε φορά εκείνων των λέξεων -των φράσεων -της ομιλίας και του λόγου, που θα έχει ως αποτέλεσμα την αναλυσιμότητα των ψυχικών σημασιών, που απευθύνει ο αναλυόμενος στον αναλυτή.

Ενα ποίημα μέσα από τις λέξεις, μπορεί να μας αλλάξει το βλέμμα μας στον κόσμο και να μας κάνει να διανύσουμε μια εσωτερική διαδρομή μέσα στο χρόνο. Μέσω ενός ποιήματος μπορεί να κινητοποιηθούν και ν’ ανατραπούν εικόνες -σκέψεις και συναισθήματα από το παρελθόν και το παρών, με αποτέλεσμα να βιώσουμε αλλιώς τα μέλλοντα γενέσθαι.

Κατά την ακρόαση ενός κομματιού τζαζ μπορεί κανείς ν’ αντιληφθεί και ν’ απολαύσει τη ποιότητα της ροής του ρυθμού του χρόνου που τρέχει. και ν’ αναπνεύσει τον αέρα της ελευθερίας που δίνει ο αυτοσχεδιασμός.

Μια ψυχαναλυτική συνεδρία είναι ένα συν-απάντημα, ένας λόγος που απευθύνεται στον Άλλον,

όπως με ένα ποίημα, ο ποιητής μέσω του λόγου του συν-απαντάται με τον εκάστοτε αναγνώστη.

Σε μια συναυλία τζαζ , όταν οι μουσικοί ακούνε ο ένας τον αυτοσχεδιασμό του άλλου συνθέτουν για το ίδιο κομμάτι κάθε φορά ένα νέο έργο ,που απευθύνεται στους ακροατές.

Οι ακροατές απο τη μεριά τους συμμετέχουν με τις αντιδράσεις τους αυτοσχεδιαστικά, ανάλογα με το πως βιώνουν το ίδιο κομμάτι κάθε φορά, δίνοντας του μια νέα σημασία μέσα στη ροή του χρόνου.

Έτσι είναι και η καθημερινότητα μας, στο βαθμό που ό,τι μας κινεί, και μας οδηγεί, σταθερά μας διαφεύγει.

Η τύχη αυτών που θα σας πω σήμερα , θα εξαρτηθεί και από τις προσωπικές σκέψεις τις δικές σας , τις ερωτήσεις που θα σας έρθουν στο νου αυθόρμητα ως συνομιλητές. Και αυτό είναι μια από τις ουσιαστικές πτυχές του σημερινού μας θέματος.

Ένα άνοιγμα προς το άγνωστο, το απρόσμενο.

Και τι καλύτερο μπορεί να υπάρχει για όλα αυτά , από το να έχουμε μαζί μας σήμερα, τον Δημήτρη Βασιλάκη, έναν δεξιοτέχνη διεθνούς κύρους της τζαζ σκηνής,.

Ένα χαρισματικό πολυτάλαντο άνθρωπο, όχι μόνο συνθέτη και σαξοφωνίστα της τζαζ, αλλά και ποιητή.

Τον Δημήτρη τον γνώρισα πριν 10 χρόνια, σε μια συναυλία του στη Fnac στο mall, στο Μαρούσι. Ως σαξοφωνίστας, με συγκίνησε από τη πρώτη στιγμή και αυτό κρατάει μέχρι σήμερα.

Αλλά και ως πατέρας, όταν είδα την τρυφερότητα με την οποία αφιέρωσε ένα τραγούδι το little one, σ’ ένα μικρό αγοράκι, το γιο του. Ο Δημήτρης και η εξίσου με τον ίδιο χαρισματική γυναίκα του , μέχρι σήμερα είναι από καρδιάς φίλοι.

Δύο λόγια μόνο για τη ποιητική συλλογή του με τον τίτλο “εν κινήσει”

Όπως μας το λέει ο τίτλος της είναι ποίηση “εν κινήσει”,

σαν το όνειρο, που όπως λέει ο Φρόυντ ξεσηκώνεται από το έδαφος της ψυχικής μας ζωής και αιωρείται στον ψυχικό χώρο,

όπως τα σύννεφα στον ουρανό, που τα παίρνει ο πρώτη πνοή του ανέμου. Υποχωρούν, όπως η λάμψη των άστρων, μπροστά στο φως του ήλιου.

Ας ακούσουμε το ποίημα του με τον ομώνυμο τίτλο εν κινήσει

“σαν σε ζητήσει ο θάνατος

να του πεις

… δεν αδειάζω τώρα …

πάρε με μια άλλη στιγμή

που να ’χω

λίγο χρόνο “

Δυο λόγια για τον Δημήτρη ως σαξοφωνίστα,

όταν παίζει σαξόφωνο θα έλεγα ότι πρόκειται για μεγαλοφυώς αποτυπωμένες πνοές, ο Δημήτρης παίζει και με τη ψυχή και το σώμα του . .

“Απόψε αυτοσχεδιάζουμε” είναι ο τίτλος του θεατρικού έργου του Σικελού συγγραφέα Λουίτζι Πιραντέλλο, που γράφτηκε το 1930.

Ο Δημήτρης Βασιλάκης ο Γιάννης Βαιτσαράς και εγώ που μας αρέσει ακόμη να παίζουμε, με την έννοια που ο Ψυχαναλυτής Γουίνικοτ ορίζει το παιχνίδι ως προϋπόθεσεη της δημιουργικότητας,

σας προσκαλούμε όλους εσάς να βάλουμε ένα λιθαράκι ώστε να μπορούμε και μεις να πούμε σήμερα με το δικό μας τρόπο “ απόψε αυτοσχεδιάζουμε”.

Αυτοσχεδίασα, λοιπόν και έγραψα για τη σημερινή μας συνάντηση ένα διήγημα, με ηρωίδα μια Ψυχαναλύτρια, τη Θεοφανώ Αρτεμισία και τον αναλυόμενο της τον Οδυσσέα , (κατά τα πρότυπα του Ψυχαναλυτή Νικηφόρου Φωκά, του κεντρικού ήρωα , στα διηγήματα που αφηγείται στο καφέ Ψ, ο Γ.Β. )

Στο διήγημα αυτό θα δούμε πώς σε μια συνεδρία χρησιμοποιεί η ψυχαναλύτρια την τεχνική του ελεύθερου συνειρμού. Πριν όμως από αυτό θα σας πω δυο λόγια θεωρητικά για την τεχνική του ελεύθερου συνειρμού στη Ψυχανάλυση για να μπορέσετε να παρακολουθήσετε το τι διαδραματίζεται μέσα στη συνεδρία

Ο Ελεύθερος Συνειρμός στην ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

ΟΡΙΣΜΟΣ

1 Μέθοδος- τεχνική -κανόνας της ψυχανάλυσης , ο οποίος ορίζει το πλαίσιο της σχέσης αναλυτή και αναλυόμενου, δηλαδή ο αναλυτής ζητά από τον αναλυόμενο να εκφράζει αυθόρμητα στη συνεδρία, χωρίς λογοκρισία , όλες τις σκέψεις που του περνούν από το νου. Προϋπόθεση για την εγκατάσταση αυτής της συνθήκης είναι η εγκατάσταση εμπιστοσύνης στη σχέση αναλυτή- αναλυόμενου.

2 Συνειρμός δηλώνει κάθε σύνδεση μεταξύ δύο η περισσότερων σκέψεων , η σειρά των οποίων συνιστά μια συνειρμική αλυσίδα . Δυο σκέψεις που μας φαίνονται άσχετες μεταξύ τους, αλλά βρίσκονται σε άμεση συνειρμική αλληλουχία, σχηματίζουν ένα σύνολο που πρέπει ν’ αποκρυπτογραφηθεί, όπως οφείλουμε να προφέρουμε σαν μια συλλαβή αβ ένα α και ένα β γραμμένο το ένα μετά το άλλο.

Όπως επίσης δύο λέξεις άσχετες μεταξύ τους οι οποίες όμως μοιάζουν τόσο πολύ σε βαθμό να ταυτίζονται, συνδέονται μεταξύ τους και αποτελούν ένα συνειρμό εξ ομοιότητας, όπως η γνώση σε όλους μας φράση tradutore- traditore, μεταφραστή- προδότη.

3 Για να λειτουργήσει ο ελεύθερος συνειρμός ο αναλυόμενος οφείλει να μιλάει . Οι συγκινήσεις, οι ταραχές, οι συγχύσεις, οι σωματικές εντυπώσεις , οι ιδέες και οι αναμνήσεις του , διοχετεύονται όλες στο λόγο. Μια ιδέα που έρχεται στο νου παρατηρεί ο Φρόυντ με αιφνίδιο και αθέλητο τρόπο, αποτελεί ένα στοιχείο που πάντα παραπέμπει συνειδητά ή όχι σε άλλα στοιχεία.

4 Ο στόχος του Ε. Σ. στη ψυχανάλυση είναι η διάνοιξη της διόδου του αναλυόμενου στο ασυνείδητο του. Μέσω του Ε. Σ. ο αναλυόμενος μπορεί να αναλύσει τα όνειρα του με τη βοήθεια του αναλυτή, να εκφράσει και να ερμηνεύσει τις φαντασιώσεις του, να θυμηθεί τραυματικές εμπειρίες που είχαν απωθηθεί στο ασυνείδητο, να συνδέσεισυναισθήματα που είχαν αποσυνδεθεί από τη πραγματική πηγή τους.

5 Ο ελεύθερος συνειρμός του αναλυόμενου πρέπει να συμπληρώνεται από την εξίσου μετέωρη προσοχή του αναλυτή. Ο αναλυτής χάρη στη μετέωρη προσοχή του μπορεί να διατηρεί στη μνήμη λεπτομέρειες και στοιχεία που αρχικά φαίνονταν χωρίς σημασία ενώ στη συνέχεια αποδεικνύονται σημαντικά για την ανακάλυψη των ασυνειδήτων συνειρμικών συσχετίσεων Το ασυνείδητο του αναλυτή οφείλει να ανταποκριθεί στο αναδυόμενο ασυνείδητο του αναλυόμενου όπως το ακουστικό του τηλεφώνου στο μικρόφωνο λέει ο Φρόυντ. Η ακοή με το τρίτο αυτί όπως θα ονομαστεί από τον TH. REIK.

Ας πάμε όμως τώρα στο διήγημα μας.