Καφέ Ψ: Η σύνδεση

Στο καφέ ψ της Δευτέρας 17/10 συζητήθηκε το θέμα:

Η σύνδεση:

Όταν το παρελθόν βρίσκει νόημα για το παρόν και μέλλον μας, (με αφορμή το μυθιστόρημα Αγαπητέ μου κύριε Ψ).

Καλησπέρα σας, καλώς ορίσατε!

Μια νέα εποχή αρχίζει για το καφέ ψ. Οι συναντήσεις μας φέτος θα είναι οκτώ, περισσότερες από την χρονιά που πέρασε. Κι αυτό, χάρη στη γενναιόδωρη φιλοξενία του Λεξικοπωλείου, που βιάζομαι να ευχαριστήσω από καρδιάς, αλλά και να συγχαρώ την Οντίλ, τον Γιάννη και τους συνεργάτες τους για τον πλούτο ψυχής που μας προσφέρουν. Και νομίζω πως όλοι μας εδώ νιώθουμε το ίδιο. Ας τους το δείξουμε λοιπόν, τους αξίζει ένα χειροκρότημα.

Μια καινοτομία στο φετινό καφέ Ψ: Το πρόγραμμα των συναντήσεων είναι ήδη διαμορφωμένο, ή περίπου, το έχουμε ανακοινώσει στα διάφορα μέσα του διαδικτύου, τα μπλογκ, τα φέησμπουκ κλπ., αλλά το έχουμε και τυπωμένο εδώ. Το χαρτί είναι αναντικατάστατο!

Όπως θα δείτε οι καλεσμένοι μας προέρχονται από διάφορους χώρους της επιστήμης και της τέχνης, όμως η ψυχανάλυση παραμένει κεντρικός άξονας στις αναζητήσεις μας. Για κάθε συνάντηση έχουμε επιλέξει ένα έργο που θα αποτελέσει την αφετηρία, την αφορμή για σκέψη και συζήτηση.

Σήμερα είναι μαζί μας δυο εκλεκτοί φίλοι, που ακολούθησαν από νωρίς κι από κοντά την πορεία μου σαν συγγραφέα και όχι μόνο. Οι τρεις μας είχαμε συναντηθεί πάλι, πριν πέντε χρόνια, όταν παρουσιάσαμε το πρώτο μου βιβλίο που ήταν γέννημα-θρέμμα της απαρχής των καφέ ψ. Το βιβλίο είχε τίτλο Διηγήματα ψ, μια συλλογή κειμένων που είχαν διαβαστεί στις πρώτες «ιστορικές» συναντήσεις καφέ ψ. Τώρα είναι πάλι κοντά μου για να μοιραστούμε τις σκέψεις μας χρησιμοποιώντας ως κίνητρο το Αγαπητέ μου κύριε Ψ.

Σας παρουσιάζω την Ίριδα Τζαχίλη, καθηγήτρια αρχαιολογίας στο πανεπιστήμιο Κρήτης

και τον Θανάση Καράβατο, καθηγητή ψυχιατρικής ΑΠΘ.

Εκτός της ιδιότητας του καθηγητή έχουν οι δυο τους πολλά κοινά: όπως θα διαπιστώσετε σε λίγο, έχουν αυθόρμητο και γοητευτικό λόγο που εκφράζει βαθιά, οξυδερκή και συγκροτημένη σκέψη. Επίσης δεν κουράζονται να ψάχνουν, να σκέφτονται, να γράφουν και να προβληματίζονται με τα ανθρώπινα πράγματα.

Σημείωση: Πράγματα είναι το όνομα των εκδόσεων που έστησε η Ίρις Τζαχίλη για τις αρχαιολογικές της ανασκαφές.

Ο δε Θανάσης Καράβατος είναι επίσης εκδότης του Ψ περιοδικού με το όνομα Σύναψις, όνομα που από μόνο του, ως σημαίνον αλλά και ως σημαινόμενο, προσκαλεί σε συνάντηση, σε σύσκεψη, σε σύναξη Ψ.

Εκτός όλων των παραπάνω ο λόγος που τους προσκάλεσα είναι διότι τα ενδιαφέροντά τους είναι απολύτως συναφή με το θέμα που διαπραγματευόμαστε σήμερα, δηλαδή το Παρελθόν και η επίδρασή του στο παρόν και το μέλλον μας.

To βιβλίο Αγαπητέ μου κύριε Ψ έχει μικρό παρελθόν. Παρουσιάστηκε στο βιβλιοπωλείο του Αρμού πριν από ένα μήνα ακριβώς. Οι δυο καλεσμένοι μας το διάβασαν, όπως και μερικοί από σας. Σαν μια πρώτη φάση στην αποψινή μας συνάντηση, θα είχε νόημα να ακούσουμε τις δικές σας αντιδράσεις, έτσι αυθόρμητα, σαν άνοιγμα στη συζήτηση του κεντρικού θέματος.

Θυμίζω πως στην παρουσίαση, μετά τις ομιλίες και τις αναγνώσεις, τέθηκαν κάποια ζητήματα που θα μπορούσαμε εδώ να εμβαθύνουμε:

Το φύλο του ψυχαναλυτή και του αναλυόμενου σε σχέση με τη μεταβίβαση και την αναμόχλευση ή την ανάμνηση ή ακόμα την κατασκευή του παρελθόντος.

Προετοιμάζοντας τη σημερινή συνάντηση, ένα βιβλίο του αγαπημένου μου ψυχαναλυτή Πονταλίς, το Avant (πριν) μου ενέπνευσε το ακόλουθο κείμενο. Του έδωσα μορφή διηγήματος ψ με ήρωα τον γνωστό μας Νικηφόρο Φωκά, διότι, πιστός στην συνήθειά μου, δεν θα ήθελα να το παρουσιάσω σαν περιστατικό της δουλειάς μου. Κι όμως τα λόγια που εμπεριέχονται στο διήγημα είναι περίπου ίδια με ακούσματα από το ντιβάνι.

Το διήγημα διαβάζει η ηθοποιός Μαρία Μπρανίδου

Διήγημα:

Η συνέχεια

Στο γραφείο του ψυχαναλυτή Φωκά, μια νεαρή γυναίκα κάθεται απέναντί του, στην πολυθρόνα:

-Έχω ένα πρόβλημα με τον χρόνο. Όταν προσπαθώ να θυμηθώ το παρελθόν μου, είναι αδύνατον να μην το τεμαχίσω, να μην χρησιμοποιήσω κάποιες ημερομηνίες σταθμούς, γεγονότα που το σημαδεύουν. Μου είναι δύσκολο να δω την ιστορία μου σαν σύνολο, σαν ενότητα. Για να εντοπίσω χρονικά ένα γεγονός χρησιμοποιώ πάντα διάφορα σημάδια. Ας πούμε, λέω αυτό έγινε πριν τελειώσω το σχολείο, ή μετά τον θάνατο της μητέρα μου, ή πριν τις εισαγωγικές εξετάσεις κλπ.

Θα μου πείτε έτσι δεν κάνουμε όλοι μας; Ακόμα και η μεγάλη ιστορία του ανθρώπου, η ιστορία με γιώτα κεφαλαίο, δεν χρησιμοποιεί εκφράσεις όπως «προ χριστού» ή «μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο», ή ακόμα και «στη διάρκεια του μεσοπολέμου». Φαίνεται πως είναι ανθρώπινη ανάγκη να βάζει τέτοια σημάδια στη ροή του χρόνου για να βοηθάει την μνήμη του.

Όμως, σκέφτομαι, τεμαχίζεται ο χρόνος; Η ζωή του καθένα μας δεν έχει συνέχεια από τη γέννηση ως το θάνατο, ένα σύνολο δεν είναι; Πούθε να πηγάζει άραγε αυτή η ανάγκη;

Να είναι λέτε η νοσταλγία, η λύπη για όσα πέρασαν, όσα έγιναν ή δεν έγιναν; Να είναι ο πόνος για το χαμένο παρελθόν και το επώδυνο παρόν που οδηγούν τη σκέψη μας στην ανάμνηση; Λέω «επώδυνο παρόν», γιατί πάντα το παρελθόν είναι καλύτερο, ωραιοποιημένο, ακόμα κι αν ήταν δύσκολο. Ο περασμένος πόνος γλυκαίνει, ο παρών είναι σκληρός. Σίγουρα, όλα αυτά συμβαίνουν, αλλά, όπως και να το δούμε, το τώρα είναι το τώρα.

Διάβασα κάπου πως «τώρα» σημαίνει σήμερα, χτες και αύριο. Πως τα ανθρώπινα όντα που είμαστε αισθανόμαστε και πιστεύουμε ότι ο χρόνος περνάει. Και μάλιστα ισχυριζόμαστε ότι περνάει πιο γρήγορα όσο γερνάμε. Αλλά ο ίδιος ο Χρόνος, λέει, αγνοεί ότι περνάει, είναι ακίνητος, δεν έχει ηλικία. Κι ο καθένας μας θα έχει όλες τις ηλικίες όταν σταματήσει να τεμαχίζει τον χρόνο, στο πριν και το μετά. Εγώ αυτό δεν το καταφέρνω. Εσείς το πετυχαίνετε, κύριε Φωκά;

Η ερώτηση ξάφνιασε τον ψυχαναλυτή. Άκουγε αμίλητος τόση ώρα τον μονόλογο-διάλεξη τής νεαρής του επισκέπτριας η ευστοχία των σκέψεών της τον εκπλήσσει. Την παρακολούθησε με ενδιαφέρον, δίχως να αποφεύγει να αναρωτιέται, «Μα πού το πάει; Πού θα καταλήξει;»

Ήταν η πρώτη τους συνάντηση. Στο τηλεφώνημα που είχε προηγηθεί, είχαν ανταλλάξει λίγες κουβέντες, αρκετές όμως για να σχηματίσει ο ψυχαναλυτής μιαν ιδέα για τη νέα του ασθενή. Επρόκειτο για νεαρή γυναίκα, ίσως φοιτήτρια, με κάποιες τραυματικές εμπειρίες, πρόσφατα πένθη πιθανώς, πάντως άνθρωπο με ευαισθησία και προφανώς με θετική άποψη για την ψυχανάλυση.

Αυτό το τελευταίο, βέβαια, ξέρει καλά ο Νικηφόρος Φωκάς πως μπορεί εύκολα να ανατραπεί. Σίγουρα όμως είναι μια ευκολία για την αρχή, για τις πρώτες συνεδρίες. Έτσι, αντί για απάντηση ρωτάει κάτι που ελπίζει να τροφοδοτήσει τον συνειρμό.

-Ας ελπίσουμε λοιπόν, της λέει, πως σήμερα μπαίνει ένα νέο σημάδι στη ζωή σας, η αρχή της ψυχανάλυσης.

Η κοπέλα τον κοίταξε με πικρό χαμόγελο:

-Κάνετε μεγάλο λάθος! Η ψυχανάλυση άρχισε πριν τέσσερα χρόνια. Αλλά, η αναλύτριά μου, (κομπιάζει) πέθανε!

Ο Νικηφόρος Φωκάς προσπαθεί να συγκρατήσει την έκπληξή του.

-Άρα, αγαπητέ κύριε Φωκά, συνεχίζει η φοιτήτρια, το σημάδι που θα χρησιμοποιώ στο εξής θα είναι: μετά τον θάνατο τής ψυχαναλύτριάς μου... και όπως καταλαβαίνετε δεν θα μιλάω για σας. Φοβάμαι πως εσείς δεν θα είστε ποτέ ο ψυχαναλυτής μου. Μπορεί να έρχομαι στο γραφείο σας, σε εκείνη όμως θα μιλάω. Μη με ρωτήσετε ποια είναι, δεν σας απαντήσω, ή θα σας δώσω ψευδώνυμο. Θα σας πω μόνον πως εκείνη μου έδωσε το όνομά σας όταν πια δεν ήταν σε θέση να με ακούσει. Αν ήξερα να γράφω θα έγραφα ένα βιβλίο γι αυτήν αν και γνωρίζω ελάχιστα πράγματα για τη ζωή της. Γιατί αν γράψω κάτι, στην ουσία, θα μιλήσω για μένα και για το παρελθόν μου και για την επίδραση που είχε στη ζωή μου η παρουσία της γυναίκας αυτής.

Αυτό που γινόταν για τέσσερα χρόνια και που δεν πρόλαβε να ολοκληρωθεί ήταν μια προσπάθεια ενοποίησης του παρελθόντος. Που όπως σας έλεγα είναι το πρόβλημά μου. Όμως στο ντιβάνι κατάφερνα να αισθανθώ όπως παλιά, να ξαναζήσω την αγωνία και τη γλύκα της παιδικότητας, το άγχος της προσωρινότητας.

Ο θάνατός της με λύπησε και με θύμωσε. Στην τελευταία μας συνεδρία μου έδωσε το όνομα και το τηλέφωνό σας.

Όση ώρα μιλούσε εκείνη το μυαλό του Φωκά πήγαινε σε ένα πρόσφατο ανάγνωσμα.

Έβρισκε πολλά κοινά ανάμεσα στα λεγόμενά της και τις εκμυστηρεύσεις του αφηγητή στο βιβλίο. Έτσι, μόλις έμεινε μόνος στο γραφείο του, βρήκε την ευκαιρία να ανοίξει το βιβλίο που είχε πέσει τυχαία στα χέρια του πριν λίγο καιρό. Στην τελευταία σελίδα βρήκε το απόσπασμα που του θύμισε η σημερινή συνεδρία με την καινούργια ασθενή του.

Πιθανόν για τούτα τα τελευταία να γράψω κάποτε ένα άλλο βιβλίο. Με αυτό που έγραψα τώρα ήθελα μονάχα να πω γραπτά τον θυμό μου, που μετατράπηκε σε ευγνωμοσύνη και θαυμασμό γι’ αυτόν τον άνθρωπο που ονόμασα Χ.Ψ. και που με οδήγησε, έστω και με ένα δώρο αποχωρισμού, στην ανακάλυψη της πραγματικής μου ταυτότητας, στην άρση των βασανιστικών «ίσως», των ατέλειωτων υποθέσεων και αμφιβολιών.

Κλείνει έτσι, με αυτή την τεράστια προσφορά, την ψυχανάλυση που άρχισα μαζί του. Θα τον ευγνωμονώ για πάντα. Απ’ εδώ και στο εξής θα συνεχίσω με άλλα δεδομένα πια.

Φυσικά, όπως μπορείτε να το φανταστείτε, δεν κράτησα τα πραγματικά αρχικά του και δεν αποκαλύπτω το όνομά του για ευνόητους λόγους.

Πρέπει, επίσης, να ομολογήσω πως στην εκδοχή του μυθιστορήματος που διαβάσατε συμπεριέλαβα τις παρατηρήσεις του Χ.Ψ., που οικειοποιήθηκα ευχαρίστως. Τις βρήκα γραμμένες με πράσινο μολύβι στο χειρόγραφο και τις προσάρμοσα ανεπαίσθητα στο κείμενο.

Σε μία από αυτές τις σημειώσεις ο Χ.Ψ. δίνει μια ερμηνεία που με βρίσκει απόλυτα σύμφωνο: Την καρδούλα με τα αρχικά του την είχα εγώ ο ίδιος ονειρευτεί στο δικό μου στήθος, κάποτε που η αγάπη μου για κείνον είχε εκτιναχθεί σε αλόγιστα ύψη, μέσα στον ψυχαναλυτικό πυρετό που με έκαιγε. Τελικά, το τατουάζ γλίστρησε στους γλουτούς της Εβίτας, μέσα στις σελίδες του μυθιστορήματος. Και είναι καλύτερα έτσι! Εκείνον θα τον έχω για πάντα μέσα στην πραγματική μου καρδιά. Και μάλιστα όχι με τα αρχικά του, αλλά θα κρατώ γραμμένο ολόκληρο το ονοματεπώνυμο! Κι αυτό δεν χρειάζεται να το δείξω πουθενά, δεν χρειάζεται να είναι ορατό από κανέναν. Το ξέρω μονάχα εγώ, κι αυτό μου αρκεί.

Ο Φωκάς έκλεισε το βιβλίο σκεφτικός. Είναι συνηθισμένος σε παρόμοιες συμπτώσεις και συνδέσεις, πάντα όμως εντυπωσιάζεται με την πρωτοτυπία της πραγματικότητας. Σκέφτηκε μάλιστα να της συστήσει το βιβλίο αυτό σαν δώρο υποδοχής αν η κοπέλα ξανάρθει στο γραφείο του. Διότι θεωρεί πως η διάλεξη περί χρόνου που άκουσε από τα χείλη της ήταν ακριβώς η προσπάθεια ενοποίησης, του πριν με το τώρα και το μετά, συνδέοντας, διευκολύνοντας τη μετάβαση από το ένα ντιβάνι στο άλλο. Αν, φυσικά, κατάφερε αυτός, να φανεί αντάξιος διάδοχος της νεκρής συναδέλφου του!

Υστερόγραφο: Πράγματι, η κοπέλα ήρθε πάλι στο γραφείο του Φωκά. Του επανέλαβε την πίστη της στην αναλύτρια που έχασε, του είπε για την δυσκολία της να τον δεχθεί, εκείνον, μα πως θα προσπαθήσει.

Στο τέλος ο Φωκάς της έδωσε το δώρο υποδοχής που είχε ετοιμάσει για κείνη.

Η έκπληξη έπεσε σαν κεραυνός:

-Δεν θα το πιστέψετε, του λέει με πελώρια βουρκωμένα μάτια. Αυτό το βιβλίο μου χάρισε εκείνη στην τελευταία συνεδρία μας!

Αγκάλιασε με πάθος το βιβλίο, θα ’λεγες πως έκλεινε στα μπράτσα της τη νεκρή. Με κλειστά βλέφαρα του είπε (της είπε;) ευχαριστώ.

Έφυγε συντετριμμένη, μα με τη βεβαιότητα πως άνοιγε τώρα μια καινούργια σελίδα στη ζωή της. Το βιβλίο-δώρο έμεινε πάνω στο γραφείο, στο εξώφυλλο ένα σφραγισμένο νεαρό στόμα, κανείς ποτέ δεν θα μάθει ποια μυστήρια δύναμη το έχρισε σύνδεσμο, μεσολαβητή και πέρασμα ανάμεσα στο πριν και το μετά. Και δεν ήταν παρά ένα μυθιστόρημα. Ένα αφήγημα κάποιου ψυχαναλυτή-συγγραφέα, άγνωστου σε όλους σχεδόν τους λογοτεχνικούς κύκλους.